Inleiding:
Praktische denkers met de handen uit de mouwen

Hier, op deze plek besloot ik 25 jaar geleden dat filosofie geen studie is. Elitair gezwets van een stel arrogante narcisten op ‘de rots’. En wat ga je met die studie doen dan? Wil je een verschil maken zul je moeten besturen. Welgeteld één minister met een diploma filosofie op zak in het Nederlands kabinet, sinds de vorige wereldoorlog.

“Dat was eind 1940 toen Tobie Goedewaagen minister werd van Volksvoorlichting. Deze filosoof verdedigde niet de waarheid of het publieke debat. Maar voerde propaganda voor de nazi’s en snoerde journalisten de mond.”
Dit valt te lezen in een column van Ronald van Raak, SP-kamerlid en afgestudeerd filosoof. Ze zijn er dus wel, beleidsbepalende filosofen, maar in een eeuw tijd is het aantal op een hand te tellen. Die ene minister zullen we het nu maar niet over hebben. Economen daarentegen, wetenschappers, communicatiegeleerden, allemaal hebben ze al lang en breed de weg naar het regerend pluche gevonden. En die filosofen maar interessant doen.

Had ik 25 jaar geleden andere keuzes gemaakt als ik beter had begrepen wat je allemaal met filosofie kunt doen? Als school beter had begrepen wie ik ben? Ik ben tenslotte een ‘vis van Albert’. Ik zwem al m’n hele leven door de toppen van de bomen. Hier, op deze plek voel ik voor het eerst sinds lange tijd de takken weer prikken tegen m’n schubben. Voor het eerst sinds 1995 ben ik terug op het Kennemerlyceum. Als opdracht voor de studie filosofie die ik dit jaar begon. Op zoek naar antwoorden. Waar staat de filosofie tegenwoordig? Is het onderwijs nog altijd rijtjes leren en is dit dan uiteindelijk nu wel mijn weg? Wat is de weg van de filosofie? Gaan we nog 2600 jaar zo door, of zitten hier de praktische denkers met de handen uit de mouwen? Ik heb mijn tas bij me. Ik ben zowaar een keer op tijd. Hier, op deze plek.

Klassenfoto 1994 Kennemerlyceum, 5 havo.
Uit de oude doos: Op het bordje met prikletters stond in eerste instantie : KENNEMERLYCEUM 5H sep 1994. Het kwam toevallig zo uit dat de foto in september werd genomen. Anders had het niet gekund. Voor iemand er erg in had, heb ik wat letters gewisseld. Uiteindelijk is de baldadigheid ontdekt, maar er waren toen al foto’s gemaakt. 5 havo kon dat jaar kiezen uit 2 schoolfoto’s. Óf die met de juiste tekst op het bordje, of die met de tekst zoals op deze foto: HENNEpERLYCEUM 5K seM 1994. Ik speelde toen al graag met taal.

Wat wil je later worden?
De grote vragen van Kant in 3 minuten

Drie lesuren maatschappijleer woon ik vandaag bij. Het eerste uur is voor de scholieren van het vwo, daarna 2 klassen havo. Leerlingen tussen de 14 en 17 jaar. Iedere les begin ik met een korte uitleg wie ik ben, waarom ik die dag meekijk in hun les en waarom ik zelf weer de schoolbanken in ben gegaan. Het zijn maar een paar minuten, maar alle drie de keren gaat het totaal verschillend. Er hangt een andere dynamiek per groep, maar vooral mijn eigen prestatie en presentatie bepalen of het verhaal overkomt. De ene keer beter dan de ander dus. Ik sluit mijn verhaaltje af met twee filosofische vragen. De eerste vraag is een ouderwets rondje wat-wil-je-later-worden. Een kleine tachtig leerlingen in totaal. Net als de keren dat ik nog tussen hen zat in plaats van voor hen stond, weet ook tegenwoordig een groot deel nog niet wat hij later wil doen. Met een of twee jaar verlaten zij deze school en staan ze voor grote keuzes. Het aandeel dat wel weet wat hij straks wil doen is aanzienlijk groter dan in mijn tijd. De invulling is ook wezenlijk anders; kinderarts, architect, ontwikkelaar augmented reality, officier van justitie, lerares. Tachtig leerlingen en welgeteld drie keer ‘So You Wanna Be Econoom’ en een kordate jongeman die vanuit z’n tenen meedeelt dat hij ondernemer wordt. Opvallend, omdat je op die leeftijd eerder zou verwachten dat iemand ‘een winkel’ zegt. Of het product benoemt waarmee hij wil ondernemen: sportschoenen, kleding, gewoon de welbekende jeugddromen. Deze man niet. Ondernemer. Stevige toon, grote glimlach op het gezicht. Ik geloof hem gelijk. Sterker nog, alles wat ‘ie me op dat moment had verkocht, had ik direct van hem afgenomen. Heel even speelt de gedachte of ik deze jongen niet beter zelf gelijk een contract kan aanbieden. Die komt er wel. En dat heeft ons land ook nodig. Begrijp me niet verkeerd, ik ben dol op onze economen en ondernemers. Ik geloof in het neo-liberalisme en het kapitalisme. Met een vleugje meer verzorgingsstaat, een snufje meer ubuntu.
Zoals ik tegen deze klassen al stoer zei: “Ik run dit land.” Dat is waar natuurlijk. Mark Rutte, Wopke Hoekstra, Kajsa Ollongren, we zijn ongeveer van dezelfde generatie. Hugo de Jonge en ik komen uit hetzelfde geboortejaar. Rob Jette was er iets later, Henk Krol was er iets eerder. Kortom, ik run dit land. We wonen in een mooi land, een welvarend land. Dank aan die economen, liberalen en kapitalisten. Maar we raken ook verscheurd; #metoo, #blm, #ikdoenietmeermee. Het stelt dan wel gerust om te zien dat deze generatie iets meer kiest voor zorg, creëren en schoonheid. Naast die economen en ‘businessboy’ met z’n grote lach.

De tweede vraag die ik stel is of iemand weet waarom de eerste vraag – wat wil je later worden – een filosofische vraag is. Ik krijg snel respons en ook het antwoord waar ik op gehoopt had. “Ja meneer, omdat in uw tijd iedereen voor economie koos in de hoop miljonair te worden. Nu wilt u zien of wij ook alleen maar in geld geïnteresseerd zijn”. Bijna helemaal goed. Zonder de woorden ‘u’ en ‘meneer’ had ik het helemaal goed gerekend. Confronterend zo’n dag. Ik vierde mijn afscheidsfeest op deze school, tien jaar voordat de mensen voor me geboren werden. ‘U’ en ‘meneer’, terwijl ik mezelf toch steeds tot de groep ‘jong & vitaal’ reken in deze dagen van de pandemie 2020. Zo dwalen mijn gedachtes telkens af bij opmerkingen en in gesprekken met deze jongeren. Verfrissend. Ook wanneer ik deze vraag stel en een antwoord krijg wat ik niet verwacht had, maar dat eigenlijk nog zoveel dichter bij de kern komt: “Nou meneer, best wel veel weten eigenlijk helemaal nog niet wat ze willen gaan doen dus daar moeten ze echt nog goed en lang over nadenken. Dat is wat filosofen doen.” Hij heeft gelijk. Nog meer dan hij en ik zelf beseffen waarschijnlijk. Krijgen leerlingen niet al decennia lang de drie grote vragen van Kant in no-time door hun jeugdige strotjes geduwd bij de beroepskeuzevraag? Wat wil je later worden is nogal een vraag. Dan mag je toch wel een beetje beeld hebben van wie je bent. Van wat je wilt en wat je kunt. Van wat je wilt betekenen. Hoe kun je dat weten op die leeftijd? Wat mag je verwachten van de wereld om je heen en wat kun je zelf doen? De drie vragen van Kant. Of je die even wilt beantwoorden tussen je 12e en 16e levensjaar.

De les, toen en nu.

De les begint, ik neem net als vroeger achterin de klas plaats. Middelste rij. Als altijd. Er zijn meer overeenkomsten met de eerdere dagen dat ik hier zat. Hoewel de verf op de muur nieuw lijkt, is het nog altijd die vieze kleur geel van toen. Ook de les begint hetzelfde. Na het bespreken van wat er leeft die dag, neemt de docent de lesstof door. De alwetende voor de groep. Je krijgt een bak informatie over je heen en die moet je opslaan. Liefst ook nog verwerken. Docent Meike neemt daar een goeie tien minuten voor. Wat er dan gebeurt is nieuw voor me.
Allereerst verbaas ik me dat bij de uitspraak van de docent “Pak je boek er even bij”, elke les, alle tafels worden gevuld met laptops. Of je mag je telefoon toch even pakken als je je laptop niet bij je hebt. Ze zei toch boek? De digitale revolutie in al haar volwassenheid.
Vervolgens gaan de leerlingen zelfstandig aan het werk en loopt Meike rond. Net als in mijn tijd. Tot er een vraag van een van de scholieren komt. In mijn tijd stelde je je vraag en luisterde je dan vol aandacht naar de almachtige en vooral alwetende docent. Dankbaar, maar uiteindelijk kreeg je gewoon dezelfde bak informatie nog een keer over je uitgestort. Of nog méér informatie. Zo werkt het niet meer. Niet bij Meike. Zonder ‘vriendjes’ te worden gaan docent en leerling als gelijkwaardige gesprekspartners op zoek naar antwoorden. Het is bevrijdend en leuk tegelijk om naar te kijken. Sommige leerlingen zien er wat ouder uit voor hun leeftijd, Meike is een jonge 30-er. Als dit zich in het park had afgespeeld, had je gedacht dat hier een stel vrienden over de democratie aan het discussiëren was. Socratische taferelen in het klaslokaal. Toch blijft de verhouding docent-leerling op de achtergrond voelbaar. Wederzijdse interesse en respect, terwijl dat niets afdoet aan de verhoudingen. Het kan dus wel.

Docent Meike in gesprek met leerling

Docent Meike in gesprek met leerling

Waar gaat het over, waar gaat het heen?

De drie lessen bevatten dezelfde onderwerpen en kennen dezelfde opbouw. Eerst de actualiteit van de dag. Dat is hier, net als in de rest van de wereld, de race om het Witte Huis. De presidentsverkiezingen in Amerika. Je merkt een duidelijk verschil tussen de leerniveau’s in discussiëren. Havisten lijken meer ingelezen in eerste instantie. Bij elke vraag staan er meerdere antwoorden al klaar, onderbouwd en wel. In hoog tempo en soms met vurige betrokkenheid worden meningen gedeeld, bevraagd en teruggekaatst. Het vwo komt met dezelfde onderbouwingen. Misschien nog wel iets grondiger ook. Het duurt alleen iets langer. Woorden worden overwogen, mogelijkheden worden bekeken en dan komt het beargumenteerde antwoord. Minstens net zo ingelezen.
Termen als ‘moreel verantwoordelijk’, ‘fake-news’ en ‘kiezersbedrog’ zwermen door de klas. Er zijn momenten dat er niet veel verschil is qua gesprek in vergelijking met de lessen die ik zelf volg aan de HTF. Waarom boeide me dit niet in de jaren ’90 van de vorige eeuw?
Hoe het ook zij, veel kans maakt die Trump niet hier.

Na de actualiteiten begint het lesprogramma. Maatschappijleer bestaat uit 4 onderdelen. De rechtsstaat, de parlementaire democratie, de verzorgingsstaat en de pluriforme samenleving.
Vandaag staat de parlementaire democratie op het program. Enorm boeiende lessen. Ik moet soms opletten dat ik niet vergeet dat ik zelf met een heel andere opdracht in de banken zit vandaag. Ik vreet die les. Niets nieuws, maar zo leuk om er over te horen en over te praten. In gedachte doe ik mee. 
Kies je voor eigen verantwoordelijkheid, of moet de regering ook verantwoordelijkheid nemen voor de burger? Abortus, euthanasie, immigratiebeleid. Pittige onderwerpen. Er wordt aandachtig geluisterd en af en toe een vraag gemompeld. De vurigheid van zojuist is verdwenen. Ik snap ze wel. Wat moet je er mee? Je mag toch niet stemmen. 
En dan dus de ‘boeken’ op tafel. De leerlingen gaan online een jongeren-kieswijzer invullen. Het enthousiasme is direct terug. Havo en vwo gelijk. Leerlingen schreeuwen verbaasd over keuzes die ze zelf maken en over de politieke uitslag die de wijzer uiteindelijk geeft. Ik kijk mee en raak af en toe in gesprek met de leerlingen. Éen van de jongens die ik spreek wil later economie gaan studeren. Ik vraag hem of het dan ook zo’n ‘ABN-graaier’ wordt. Hij lacht wat, maar begrijpt me gelijk. 15 jaar, 4 vwo. Nee, dat is niet helemaal hoe hij het voor ogen heeft. Al pratend komen we er achter dat wanneer je zulke dingen wilt aanpakken je juist wat beter bij maatschappijleer moet opletten dan bij economie. Het is echt een mooi gesprek. Ik denk niet dat het zijn studiekeuze straks beïnvloedt.
Meike loopt door de klas en deelt het enthousiasme van de leerlingen. Weer gaan de gesprekken de diepte in. Luchtig, maar het gebeurt. ‘Heb je zelf een idee waarom je veel linkser bent dan je dacht voordat je begon aan de stemwijzer?’, ‘Hoe kom je bij Fvd terecht denk je?’. Dit had ik elke dag wel willen doen. Misschien was ik dan wat vaker naar school gekomen. Hier, op deze plek.

Van alles een beetje meer

Drie keer vijftig minuten vlogen voorbij. Alweer iets dat immens verschilt met de laatste keer dat ik hier zat. Dit was oprecht een van m’n leukste schooldagen ooit hier. Na de lessen spreek ik Meike Kerkkamp. Docent maatschappijleer én burgerschap. In het eerste contact, toen ik de school mailde, reageerde Meike direct enthousiast en uitnodigend. Zij adviseerde de lessen maatschappijleer bij te wonen, omdat burgerschap ‘eigenlijk een soort maatschappijleer-light is’. Beide vakken zijn verplicht, maar wat er nu precies onder die verplichting valt is niet helemaal duidelijk. Ik kom er niet goed uit als ik online de nodige informatie zoek, maar ook de docent geeft aan dat het voor haar niet duidelijk is wat de overheid nou precies wil met ‘burgerschap’. Er zijn geen duidelijke kaders, geen duidelijke doelen. Op het Kennemerlyceum is burgerschap in een 8-weeks project gegoten. Verplicht voor alle 2e-klassers. Wat is goed? Wat is fout? Wat is een goed burger? En ben jij eigenlijk wel een goede burger? Einde project burgerschap. Zoals Meike aangeeft zit dat natuurlijk in het dagelijks omgaan met de leerlingen en de leerlingen onder elkaar ook. Wat is goed en wat niet. Net als het bespreken van de actualiteiten. Zij bespreekt vandaag de Amerikaanse verkiezingen, maar dat doet de Engels docent ook. En de docent geschiedenis. Met elke keer weer reflectie. Dat komt niet voort uit een takenpakket van het Ministerie voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media, dat is interesse en betrokkenheid bij de leerlingen.

Meer filosofie in het onderwijs zou dan ook geen kwaad kunnen volgens docent Meike: ”Het maakt leerlingen empathischer. Ze leren met een andere blik kijken. Daarnaast merk je ook tijdens maatschappijleer dat ze er zelf achterkomen meer interesse in de maatschappij te hebben dan aanvankelijk gedacht. Wanneer we de rechtsstaat beginnen te bespreken is iedere dader schuldig. Voor eigenlijk iedereen wel. Naarmate we dieper in de onderwerpen duiken gaan ze hun mening bijstellen. Is iemand wel toerekeningsvatbaar? Iemand die steelt omdat ‘ie verslaafd is, is die wel schuldig? Net als de parlementaire democratie. Zelfde verhaal. Eerst moet iedereen voor zichzelf zorgen, tot ze zich realiseren dat ongezond leven ook iets met opvoeding te maken heeft. En dat de overheid daar best in kan sturen.” Het is mooi om Meike te zien spreken. Bevlogen over de onderwerpen, maar ook echt trots op haar leerlingen. Zij geeft ook aan dat de lesstof weinig connectie maakt met de buitenwereld. Met het werkveld. Als je gewoon het lesmateriaal volgt, weet je heel goed op welke partij je gaat stemmen en waarom, maar heb je nog altijd geen idee dat je zelf ook minister-president kunt worden. Meike nodigt gastsprekers uit in de les. Een voormalig crimineel, een vluchteling, een officier van justitie. En de leerlingen gaan een dag naar de Tweede Kamer. Momenten dat lesstof, filosofie en werkveld samenkomen. Dat is dus op initiatief van de docent.
Dat zal uiteraard nooit veranderen, de beste lessen zijn van de beste leraren. We herinneren ons allemaal nog wel minstens een docent die zo boeiend kon vertellen en lesgeven dat het een genot was om die lessen te volgen. In mijn geval waren het er niet veel, maar ze waren er. Het is dat Meike duidt wat je met deze vakken kunt, maar eigenlijk is het nog altijd een onbeduidend deel ergens tijdens je schooljaren. Toch doet de filosofie in 1973 al haar intrede in het voortgezet onderwijs. Het is alleen nooit echt iets geworden. Je kunt eindexamen doen in de vakken maatschappijwetenschappen en filosofie in het voortgezet onderwijs, maar dit zijn zogeheten keuzevakken. De scholen bepalen zelf welke keuzevakken zij aanbieden. Op het Kennemer zijn dat Sport, Beweging & Management en Bedrijfseconomie. Tijdens mijn onderzoek ontstaat ook niet het beeld dat het heel erg leeft in het gehele onderwijsapparaat. Welk rapport je er ook op naslaat, steeds hetzelfde. De maatschappelijke vakken worden bijna overal wel benoemd, maar zodra het op aantallen en resultaten aankomt gaat het over Nederlands, Engels, Duits, wiskunde A en wiskunde B, economie en handelswetenschappen. Al wat minder aandacht voor Frans en andere vreemde talen. Opvallend ook dat de exacte vakken natuurkunde en scheikunde niet dezelfde aandacht krijgen als bijvoorbeeld wiskunde of economie. Het ondergeschoven kindje is natuurlijk weer de filosofie.

In de loop van dit onderzoek komt het vak maatschappijleer wereldwijd in de spotlights te staan. De Franse leraar Samuel Paty is 16 oktober 2020 onthoofd na het tonen van een spotprent met daarop de profeet Mohammed. De prent is van het Frans satirisch weekblad Charlie Hebdo.
De weken daarna worden ook in de Nederlandse lessen soortgelijke cartoons getoond en wordt de dood van de Franse leraar Paty besproken. Een leraar van een Rotterdamse school moet niet veel later onderduiken, bij een leraar in Brabant blijven leerlingen weg uit de les. En hoewel politiek Den Haag de afschuw uitspreekt en onderwijsministers Arie Slob en Ingrid van Engelshoven duidelijke taal spreken: “Het is volstrekt onacceptabel dat de veiligheid van leraren onder druk komt te staan omdat zij de waarde van het vrije woord overbrengen’, is dit voor De Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) niet voldoende. De NVLM pleit voor zo snel mogelijke versterking van maatschappijleeronderwijs: meer uren, in meer leerjaren en meer mogelijkheden het vak als examenvak te kunnen doen. De vereniging schrijft deze eisen op vijf november in een brief aan de Tweede Kamer en het kabinet. De dag dat ik hier in de schoolbanken zit.

,,De dood van Samuel Paty, de daaropvolgende aanslagen in Frankrijk en gebeurtenissen met Nederlandse leraren tonen aan dat er veel onwetendheid over democratie en rechtsstaat heerst. Onwetendheid die, zo toont internationaal onderzoek aan, bij Nederlandse leerlingen relatief groot is. Het is daarom hoog tijd om nu echt werk te maken van het versterken van het maatschappijleer onderwijs’’, aldus voorzitter Marcel Mooijman van de NVLM.  Die Marcel en ik, wij begrijpen elkaar.

Minister Arie Slob (ANP)

Artikel bd.nl

Cover Charlie Hebdo

Toch zijn het niet de lessen waardoor ikzelf de keuze voor filosofie niet maakte 25 jaar geleden. Vandaag wordt me weer eens duidelijk dat ik ook echt eerst volwassener moest worden. In ieder geval een klein beetje. Dat ik dingen moest meemaken. Fouten moest maken. Een paar avonturen beleven. Om met de woorden van Joep Dohmen te spreken: “Ik ben een laatbloeier.” Maar, dat is mijn leven.
Was er meer filosofie in het onderwijs aangeboden in de jaren dat ik op school zat, had ons land wel iets meer empathie gekend. Niet het a-morele van Luyendijk. Niet Mark Rutte die momenteel allerlei afwegingen moet maken tegenover de economie. Onze bejaarden tegenover de economie. Onze jongeren tegenover de economie. Cultuur tegenover de economie. Where is the love, waar is de filosoof? Als het vak dan ook meer handvatten en sturing krijgt in beginsel, een duidelijk eisenpakket vanuit de overheid, wordt het voor leerlingen ook duidelijk dat het niet alleen tof is om een stemwijzer in te vullen of te discussiëren over berechten of niet, maar dat je dit ook in de praktijk kunt gaan doen. Dat je hier een boterham mee kunt verdienen. Het onderwijs heeft dat nodig, de filosofie heeft dat nodig, ons westers kapitalisme heeft dat nodig.

In gesprek met docent Meike

Meike Kerkkamp (fragmenten uit video)

Beleidsmaker in houthakkerstenue

Een docent als Meike maakt het verschil. Het is mooi om naar te kijken. Ik vind het zelf ook iets moois, onderwijs. Kennisoverdracht. Ik begeleid al enige jaren jongeren. Vastgelopen jongeren of jongeren die juist bezig zijn het optimale van hun talenten te benutten. Altijd 1-op-1. Fantastisch om te mogen doen. Om mensen te zien groeien en daar een onderdeel van te zijn. Vandaag heb ik ook zoveel bijzondere mensen ontmoet en gesproken. Ik zou ze allemaal wel les willen geven. 1-op-1. Niet in de klas. Niet voor en zelfs niet mét de groep. Er zitten ook teveel jongeren hier niet op hun plek. Geen idee waar ze wel moeten zijn. Niet hier, dat zie je. Dat voel je. Zij kunnen er niets aan doen. Docenten als Meike maken het wellicht iets leuker. Iets dragelijker. Slachtoffers van het systeem. Zoals ik mijzelf 25 jaar geleden ook slachtoffer voelde hier. Als leraar zou het niet anders zijn voor mij. Weer vast in dat systeem. Samen met 30 anderen. Elk uur weer. Het is tenslotte nog altijd de ‘boom van Einstein’. Ik zou graag iets in het onderwijs doen, maar dan als beleidsmaker in houthakkerstenue.
Ik heb nog even te gaan. Net als mijn klasgenoten van vandaag. De filosofie dient zich niet altijd vanzelf aan en van de overheid hoeven deze jongeren qua filosofie niet veel te verwachten. Toch zie je een tegenbeweging op mijn generatie. Niet alles hoeft in dollartekens uitgedrukt voor de club die er zometeen aankomt. Er ligt wel een taak voor de overheid als het de filosofie betreft. Geef vorm, een kader waarmee docent en leerling niet alleen een interessant vak in handen hebben, maar ook een reëele beroepskeuze.
De filosofie dient zich uiteindelijk wel weer een keer aan. Zoals nu. Filosofie bestaat ook bij de gratie van nood en context.  De Marken, Kasja’s en Samuel Paty’s van morgen zijn nu al bezig met ethiek en esthetiek. Misschien nog niet heel bewust, maar het begin is er. Het komt wel goed allemaal. Dat heb ik vandaag gezien. Hier. Op deze plek.