Oriëntatie op de afstudeerrichting Cultuur & Media (1OCM1)
Schrijf een samenvatting van een van deze essays en geef je oordeel over dit essay. Schrijf iets op waarover je je verwondert naar aanleiding van het boek dat je hebt gelezen. Beschrijf die ervaring van verwondering zo precies mogelijk. Sluit af met een conclusie waarin je je punt nog eens kort maakt.
Bas Heijne, Onbehagen – nieuw licht op de beschaafde mens (2016)
Het komt allemaal heus wel weer goed
HOMO COETUS MAGNUS
Brief aan Bas Heijne
Gewaardeerde onderbuikwroeter,
er vanuitgaande dat ik je nu stoor, werkend aan een 14e herziene editie Onbehagen met Trumps laatste presidentiële uitspattingen, wil ik het er toch even met je over hebben. Over Onbehagen. Mijn onbehagen. Wie schrijft de achterkant van die boekjes? Mag ik voor de volgende editie een kleine toevoeging suggereren? In deze volledig herziene en sterk uitgebreide editie van zijn spraakmakende essay Onbehagen legt Bas Heijne de wereld van nu op de sofa en werpt een ontluisterend nieuw licht op de huishouding van onze beschaving. Als lezer wordt u met fluwelen handschoen, naast de wereld van nu, op de sofa gedrapeerd. Tegen de tijd dat onze beschaving de behandelkamer van Heijne al lang en breed verlaten heeft, ligt u nog dagen te creperen van onmacht en vertwijfeling. Bas Heijne zegt: Zoek het lekker zelf uit. Misschien zelfs met dikke letters erboven: WAARSCHUWING!
Geboren in 1977, een kleine 9 kilometer verderop ten opzichte van waar jouw wieg stond. Haarlem, Schalkwijk. Je hebt er toen ongetwijfeld over gehoord. Natuurlijk nog altijd midden in de Koude Oorlog, hoewel de echte vrieskou wel al uit de grond was getrokken. De muur stond er nog. Zou er nog 12 jaar staan. Ook in 1977 kreeg je daar niet veel van mee. Niet eens omdat het zo ver van je kinderbedje is, het is gewoon de wereld. Je weet niet beter. Ondertussen is iedereen lief en leuk met je. Ik vond zelf ook iedereen lief en leuk. Ik praatte met iedereen. Altijd. Er was geen dreiging. Je hoorde in het klaslokaal over die muur en een koude oorlog. En je leerde over de Tweede Wereldoorlog. Die laatste was begrijpbaar. Een kwaadaardig iemand, bommen en geweren en heel veel zielige slachtoffers. Onterechte doden. En opdat we dat niet zouden vergeten. Maar wij zaten in een koude oorlog. De Koude Oorlog. Ik heb geen bommen gezien Bas. Sterker nog, ik heb geen dag trek gehad in die jaren, laat staan honger. Het was er wel, je snapte het niet. Je zag het ook nergens. Hoezo die muur? Harrie Jekkers had toen zo’n mooi liedje. Snapte ik ook geen reet van, maar ergens begreep je daar als kind misschien wel een beetje dat er iets speelde. Je voelde het gewoon niet op het schoolplein of op je kamertje. Het Klein Orkest, Michael Jackson, Margaret Thatcher, Nelson Mandela, Gorbatsjov en premier Lubbers. Het tijdsbeeld van mijn kinderjaren.
Het onheil en de dreiging was in mijn directe omgeving ook noemenswaardig van aard. Dat vond in ieder geval een journalist van De Panorama. In 1980, ik was dus drie, verschenen er twee artikelen over Haarlem Schalkwijk. ‘Kinderen van Schalkwijk’ en ‘Probleemkinderen? Nee. Probleem-ouders!’. Ik moet er wel bijvertellen dat uitgeverij VNU, waar Panorama toen bij verscheen, 300 meter naast mijn ouderlijk huis redactie hield. Schalkwijk was een stuk eenvoudiger te bereiken dan de Zeedijk, laat staan de Schilderswijk. Neemt niet weg dat Schalkwijk in ieder geval prima in dat rijtje paste. Een dynamische multiculturele wijk. Werkloosheid, uitkeringen, drank, drugsinvallen door de politie. Ik kende de artikelen alleen van horen zeggen. Ik kon toen nog niet lezen. Hemel en Haarlem heb ik moeten bewegen, maar ik heb ze eindelijk hoor. Nu ik de artikelen voor het eerst zelf in handen heb gehad, snap ik wel dat de rest van de stad niet bij ons mocht spelen. Ik heb er nooit iets van gemerkt. Dat is gewoon je wereld. Nu zou het een Tokkiebuurt heten, of een Vogelaarwijk. Ik kom er zelden meer. Het is volks. Rauw. Gesegmenteerd multicultureel. Toen was het overigens, in ieder geval in mijn beleving, helemaal niet gesegmenteerd. Ik vond het alleen maar tof. Gezellig met z’n allen. Na het schoolzwemmen op donderdag Marokkaans brood van Mohameds moeder. Bij schoolfeestjes steevast Kip Piri Piri van Ramona’s vader. Niemand was minderwaardig in onze klas. Kutturken en stinkmarokkanen bestonden helemaal niet. Je wilde sowieso niet minder, minder, dan had je te weinig spelers met voetbal. Ik voetbalde niet veel, ik zat op dansles. De enige hetero in mijn groep. Voor mij was de wereld eigenlijk een grote balzaal waar iedereen alles met elkaar deed. Ongeacht ras, geaardheid, religie of welk onderscheid je ook maar wilt maken.
Veel hadden we niet, maar armoede kenden we ook niet. Iedereen had brood, spelen, schoolplicht en een ziekenfondsverzekering. Waar jij mocht werken op de fundering van de wederopbouw, kwam ik 17 jaar later ter wereld in een geoliede verzorgingsstaat. Iedereen gelijk, iedereen tevree. Wist ik veel. Natuurlijk leefden er wel mensen op straat, maar ‘die kiezen daarvoor’. In Nederland hoeft niemand op straat te leven, dan kies je daar zelf voor – is een zin die ik de eerste 15 jaar van m’n leven regelmatig heb gehoord. Dat is ook voor het laatst geweest. Toen ik de middelbare school verliet, werd het studiehuis ingevoerd. Daarna nog een paar educationele experimenten met leerlingen in de bloei van hun leven. De NS werd geprivatiseerd, het ziekenfonds opgeheven en ik groeide mee. Natuurlijk zag ik ook in de eerste jaren van mijn leven de nodige ruzies. Haat zelfs. Lees het artikel van de Panorama er maar op na. Domme mensen vond ik dat. Uiteindelijk zou er wereldvrede zijn en ik ging dat in mijn leven nog meemaken. I had a dream en we waren op weg naar The Promissed Land. Nog voordat ik volwassen werd, was die illusie me uiteraard al volledig ontnomen. Door het leven, de mensen, het systeem. Ik weet het niet helemaal zeker. Nog niet. Ik weet wel zeker dat ook jij en ik, net als dr. King jr., dat land niet gaan bereiken. En ik wist zeker dat we onderweg waren. Tot Onbehagen, Bas.
Ik heb gelachen, ik was verbaasd. Verwonderd. Maar ook boos. De tranen hebben werkelijk over mijn wangen gerold van verdriet en ik heb me kapotgeschaamd. Dank je wel voor je mooie uiteenzetting. Wat lelijk. Wat pijnlijk en confronterend. Je hebt voor even mijn eindeloos vertrouwen in de vooruitgang van de mens weggenomen. Ontredderd was ik. Om vervolgens te beseffen dat ik daar zelf wezenlijk onderdeel van uitmaak en aan bijdraag. Het werd er niet fraaier op. Ik heb na het sluiten van jouw Onbehagen, nog dagen rondgelopen met het mijne. Welke afslag heb ik gemist? Nog prangender, komt het dan echt niet meer goed? Je hebt me gedwongen terug te gaan. Op zoek naar die gemiste afslag. Als die al bestaat. En ik wilde handvatten. Als we dan toch wegdolen in ons bestaan, in de greep van neuromarketing, algoritmes, populisme en ons eigen gelijk, hoe wil ik daar dan instaan en wat is daar mijn rol? Heb ik een rol? Wat was mijn rol? Telt het allemaal wel? Godver Bas, ik moest mezelf bij je van die sofa afsleuren en met hangende schouders terug de wereld in werpen. Die wereld waar ik zo van hou en in geloof. Ik heb niet alle vragen hoeven beantwoorden. Het komt namelijk goed. En ja Bas, dat ligt in onze eigen handen. Ik kan je nergens op tegenspreken in Onbehagen. De onderbouwingen en het aanvoelen zijn ijzersterk. Ik realiseer me echter ondertussen dat jouw veranderd wereldbeeld onterecht is. Op de lange termijn. Leg aanvulling 14 Onbehagen aan de kant en neem zelf even plaats op de sofa. Niet om je ongelijk te geven, maar om hopelijk een beetje kleur terug te brengen van 6 januari 2015 en al je dagen daarvoor. Om je gerust te stellen. Terug naar het Schalkwijk van de Panorama. Terug naar de tijd dat ik met iedereen kletste en aan Jan en alleman vroeg wat ze aan het doen waren en waarom eigenlijk. Terug naar de verzorgingsstaat. Ik heb de rekenmodellen er niet op nageslagen. De verzorgingsstaat werd te duur en mensen konden prima voor zichzelf zorgen. Het liberalisme deed zijn intrede. Er is altijd werk te vinden voor wie wil werken, is de zin die als opvolger kwam vanaf mijn 15e. Over het op straat leven hoorde je toen niemand meer. Dan had het iets geweest als: wie in Nederland op straat leeft, is te beroerd om te werken. In mijn wijk was het uithollen van de verzorgingsstaat snel merkbaar. Alles werd duurder, alle bijslagen en toeslagen werden minder. Voor het eerst hoorde ik duidelijk geluiden als ‘dat komt door die buitenlanders’. Ik werd daar verdrietig van, je merkt, ik ben snel geraakt. Ik vond dat naar en vooral onterecht. Ik zat met veertien nationaliteiten op de basisschool. Schalkwijk was een soort mini-Bijlmer. Ik ging ook altijd in discussie met iedereen over zulke zaken. We kenden allemaal ‘van die buitenlanders’. Het zijn mijn vrienden. De collega’s van mijn ouders. Daar zag ik voor het eerst de hypocrisie van racisme.Wat wij kennen vertrouwen we, is eigen en is dus goed. Daarom mag die ene collega wel altijd blijven, of die ene speler van de sportclub, zolang de rest maar oprot naar het eigen land. Signalen waar ons onderbewustzijn overigens ook op reageert. Ik hoef het jou niet uit te leggen. Ga ik toch straks doen.
Ik worstelde mijzelf los van Schalkwijk en achtergrond. Conformeerde mij aan een rijke buitenwereld. Energie voor tien en niet helemaal achterlijk, dus ik ging iets van mijn leven maken. Je wereldbeeld wordt met het ouder worden reëler. Misschien is niet iedereen aardig. Misschien moet je toch een beetje meer voor jezelf opkomen. En zo verander je zelf natuurlijk ook. Je stapt niet zomaar meer op iedereen af. Het zijn van die kleine dingen die aanpassen, maar als je op jonge leeftijd niet continu bij jezelf blijft, is het makkelijk om je te laten meesleuren in de waan van die tijd. En laten meeslepen is nou juist wat je wilt als je jong bent. De wereld ligt voor of aan je voeten en niemand houdt je tegen. Liberalisme werd neo-liberalistisch kapitalisme en ik gedijde er goed in. Het duurde een tijdje voordat ik ging inzien dat ik er maar weinig van begrijp, dat hele leven. In het begin van mijn arbeidsbestaan dacht ik echt dat ik fantastisch was. Iedereen wilde met me werken en ik werd er ook prima voor betaald. Ik deed prachtige dingen, kon het er lekker van nemen en dat was volkomen terecht. Ik had er immers hard voor gewerkt. Dan heb je daar recht op. De muur was allang gevallen en het zou een kwestie van tijd zijn voordat wereldwijd de westerse democratie was ingevoerd. Gewoon, omdat dat het beste is. Natuurlijk was er nog geen wereldvrede, maar het ging goed komen. Dat wist ik al mijn hele leven. Mijn eigen leven bevestigde dat. Maakt niet uit waar je geboren bent en wat je achtergrond is, als je hard werkt word je beloond. Ondertussen ben ik die koning in mijn eigen wereld geworden. Die ultieme klant die bediend moet worden. Ik ga te biecht bij je, jongeren die ik begeleid vertel ik dat zelfs. Dat ze koning in hun eigen wereld zijn. Ik plaats daar kanttekeningen bij, maar vraag me nu af of dat nog genoeg is. Of dat niet afleidingsmanoeuvres zijn die ik ondertussen zo eigen heb gemaakt, dat het misschien te ver is ingedaald. Alleen nog maar echoot ergens in een leeg binnenste, maar geen actief geluid meer maakt. Kanttekening bij het mondiaal leiderschap van je eigen wereld is, dat dat alleen voor jouw wereld geldt. Dat anderen ook koning of koningin in hun eigen bestaan zijn. Dat je daar rekening mee moet houden. Dat je zelf zorgdraagt voor jouw wereld en dat die wellicht prachtig is, maar dat anderen daar niets om geven. Gek, als ik het nu opschrijf en dat slechts een paar regels doe onder de omschrijving ‘verzorgingsstaat van toen’, zie je hoe makkelijk een sociaal-politiek systeem de mens in een generatie kan veranderen. Het zijn geen loze kreten, die kanttekeningen. Ik heb hier jaren over nagedacht, hoe dat dan zit met dat koningsschap van mij. Het rekening houden met anderen hun eigen universum (of moet ik zeggen multiversum? Wat denk jij Bas? Denk jij dat er voor de oerknal iets was? Als ons zonnestelsel opgebrand is, zou uit de restanten een nieuwe big bang kunnen ontstaan. Wie zegt ons dat er niets was voor 14 miljard jaar geleden? Multiversum? Sinds 14 miljard jaar of daarvoor al?). Ik heb dat actief gepraktiseerd, die kanttekeningen. Ik vond mezelf een wijs mens.
Ook zag ik natuurlijk opkomend racisme en homohaat. Het ging goed met mij, en ik wist dat het goed ging komen. Dat voelde je als kind en dat had ik later ook bedacht. Belezen en bedacht. Dus ik maakte me niet heel erg veel zorgen over die paar misstanden. Ik heb daar een heel eigen mantra voor ontwikkeld: Uiteindelijk hebben we allemaal een kleurtje en een moeilijke achternaam. Daar was dan een hele onderbouwing bij. Ik heb het door jou nu opnieuw moeten onderzoeken, dus ik zal je de uitgebreide onderbouwing van toen besparen, maar het komt er op neer dat onze wereld snel kleiner is geworden en dat dat doorzet. Waar je in het Schalkwijk van de jaren ’80 nog jaloers keek als iemand met het vliegtuig naar Spanje kon, kun je voor steeds minder geld met EasyJet de hele wereld over. De techniek, waar jij terecht een hoop kritiek bij plaatst, is voor bijna iedereen toegankelijk. Ik herinner me de verontwaardigde geluiden uit het eerste decennium van deze eeuw nog, als vluchtelingen uit oorlogsgebied in Nederland aankwamen: ‘Die lui hebben gewoon een iPhone. Dan hoef je toch niet te vluchten.’ Ondertussen gemeengoed. Tijdens alle opnames die ik in krottenwijken, favela’s en oerwouden mocht maken, is er maar een keer geweest dat ik 48 uur geen bereik had; de jungle van Sri Lanka. Verder overal wel iets van signaal. De wereld is klein aan het worden. Dan kun je wel verlangen van je 5 christelijke kinderen in Tietjerksteradeel dat ze allemaal hetero en geloofsgelijkend aan het altaar verschijnen, idem als je 5 islamitische kinderen in Rockanje grootbrengt, er gaat er natuurlijk één een keer naar een andere stad. Misschien wel naar een ander land. Toch lekker met een katholiek er vandoor. Of ‘nog erger’, met een van hetzelfde geslacht. Om met wat Limburgse wijsheden te strooien, het is een kwestie van geduld. Dan zijn we allemaal gemengd. Ik had daar allerlei dingen over gelezen en bedacht, dus. Ik hing dit verhaal ook regelmatig op bij anderen. Ging ik ze uitleggen waarom ze het fout deden, of waarom ze zich niet druk hoefden te maken, net aan welke kant van het kleurtje en de moeilijke achternaam ze stonden. ‘Straks hebben we allemaal een kleurtje en een moeilijke achternaam’ onderging ongeveer hetzelfde lot als #jesuischarlie. Een overdenking werd een overtuiging, een overtuiging een mantra om naar te leven. Om vervolgens als ingedaald cliché af te glijden naar dooddoener. Ik riep het nog wel eens. Vooral tegen mezelf. Ik had er geen tijd voor Bas. Stil te staan bij dat gezeik van anderen. Druk op weg naar beter, het komt allemaal heus wel weer goed. En de rest maar jammeren. Ik word ook daar verdrietig van, wat we elkaar allemaal aan doen. Dan open ik Facebook en dan al dat domme gelul en geschreeuw tegen elkaar. Ik zeg er iets van. Duidelijk ook. Ik krijg dan allemaal duimpjes van vrienden die dat ook vinden. Vervolgens word ik algoritmisch uitgenodigd voor de nieuwsgroepen waar ik nog meer mijn gelijk krijg. Ik doe er net zo hard aan mee. Erg allemaal hoor, maar het maakt niet uit; kleurtje, moeilijke achternaam en door.
Het is niet dat ik totaal onbewust ben. Sterker nog, ik geniet soms openlijk en totaal bewust van de speling met ons onderbewustzijn. Ikea is heel open over hun trukendoos. Wist je dat al die pijlen op de grond, die jou de weg daar moeten wijzen, altijd wijzen naar een duurder artikel uit de collectie? Vaak extra uitgelicht ook nog. Volg de pijl met je ogen en høpsakee, neuromarketing in full display. Mooiste vind ik nog de ijsjes en hotdogs na de kassa’s. Hotdog een euro, ijsje 50 cent. Koopje toch? Dat is de hele gedachte erachter. Ik weet het, ik trap erin en ik laat ze ermee wegkomen. Ik kom twee keer per jaar bij onze Zweedse ballenvriend. Paarse vacuümzakken (ik weet niet of je ze binnenkort nodig hebt, maar ze zijn tegenwoordig blauw en rood) en van die gele batterijen. Uiteindelijk sta ik dan elke keer voor €64,- aan troep af te rekenen. Wat er vervolgens gebeurt, fuck the mind, is dat je langs die ijsjes en hotdogs loopt en ergens onbewust denkt: ‘Zo, hier kan ik echt een goeie deal maken.’ Al koop je niets van dat vieze vreten, dat besef is al genoeg om je niet meer misselijk te voelen over €58,- aan onnodige Zweedse meuk die je zojuist hebt afgerekend. Je doet het de volgende keer gewoon weer. Zelfs met die wetenschap loop ik langs de høtdøgs, glimlach ik en weet ik dat ik er op dat moment onbewust intrap. Verzetten heeft geen zin. Er zijn dus vestigingen die daar verlies op draaien. Dat maakt helemaal niet uit. €58,- extra in da pocket. Toch is die wetenschap in handen van techgiganten en kwaadwillende overheden wel een drama van onze tijd. Ik weet het, maar ik ben te druk met mijn eigen koningschap. Het komt toch allemaal goed #kleurtje #moeilijkeachternaam. Het eigen gelijk, bevestigd in eigen bubbels, heeft maar een klein populistisch briesje nodig en voor je het weet is de leider van de wereld een bendeleider waar Riff en Bernardo jaloers op zijn. Ik had natuurlijk CNN aan, de eerste week van dit jaar. Zware dagen waren het. Capitol, toeslagenaffaire en de naweeën Onbehagen. Op zulke momenten kwam ik altijd makkelijk weg met mijn zelfontwikkelde mantra. Nog voor het grip kon krijgen op mijn wereldbeeld. Het komt goed. Mantra. Dooddoener.
Heb ik de afgelopen jaren dan alleen maar lopen roeptoeteren en heb ik zelf geen enkele bijdrage geleverd? Het is makkelijk om uit het oog te verliezen hoe mijn basisuitrusting mijn leven eenvoudig maakt. Blanke atheïstische heteroseksuele man zoekt geluk. Hij zou zo bij de Appie op het prikbord kunnen. Het is natuurlijk zo. Ik weet niet of ik vertrouwen zou hebben in een goede afloop, als lesbische moslima in Nederland. Als homoseksuele katholiek in Amsterdam. Ik begin standaard met 4-0 voor in deze maatschappij. Alle privileges uitgereikt bij geboorte. Wat de Panorama ook schrijft. Het is juist dat gegeven dat heeft gezorgd dat we een jaar geleden met wat vrienden onder elkaar zeiden, dat ‘zeggen’ alleen niet meer voldoende was. De eerste ranzige stof van #metoo was net een beetje opgetrokken en #blm was volop in beweging. Daar zeiden wij, witte mannen onder elkaar, dat zeggen alleen niet meer voldoende was. ‘Ik ben geen racist’ is nietszeggend als je het racisme om je heen toelaat. ‘Natuurlijk zijn vrouwen gelijkwaardig’ stelt niet veel voor als je ziet dat een vrouw aan de bar lastig wordt gevallen en jij bij jezelf denkt: ‘Zo ben ik gelukkig niet.’ Om vervolgens nog een biertje te bestellen. We waren het er vurig over eens en trots dat we dit gingen doen. Niet alleen maar zeggen, handelen. Veel verder dan elkaar corrigeren op incorrect taalgebruik zijn we volgens mij nog niet gekomen tot nu toe. Wat maar aangeeft dat ook bij mij nog van alles zit ingesleten en dat van zeggen naar handelen ook een tijdje kost voordat dat eigen is. Dus nee, helemaal een dooddoener is het niet, maar om nou te zeggen dat ik de Verlichting heb aangezet. Nee, zeker niet.
Ik kom er niet meer mee weg na jouw essay. Ik moet weten of het klopt, dat we straks allemaal een kleurtje en een moeilijke achternaam hebben. Dat alles dan goed komt. Alles bij elkaar komt. Vrijheid, gelijkheid en broederschap. Ik zei al, waarde Bas, er valt niets te weerleggen in je gedegen onderzoek. Ik schrok, voelde me schuldig en soms even machteloos. Want je hebt gelijk en het ziet er voor de volgende edities Onbehagen niet veel rooskleuriger uit. Het onbehagen zal altijd blijven, dat gaat niemand wegnemen. Die wrijving zit in ons en een oceanisch verlangen zal, indien aantoonbaar bestaand, hooguit een paar seconden duren. Ik denk dat een Higgsdeeltje eerder te spotten zal zijn. Vrijheid, gelijkheid en broederschap is onontkoombaar. Geruststellend hè? Daar liggen twee principes aan ten grondslag. Allereerst hebben we straks allemaal een kleurtje en een moeilijke achternaam. Het kleurtjesprincipe van Remco Rhee zullen we het maar noemen. Ik heb je kort uitgelegd hoe we over een tijd aan die mengkleur en achternaam komen. Daar is geen ontkomen aan. Voor het tweede deel van de theorie zijn genoeg wetenschappelijke feiten en filosofische Ideeën te vinden om nog even verder te discussiëren op de sofa, maar puur zuivere rassen, zuivere geloofsgemeenschappen en andere ‘zuivere’ samenlevingsvormen zullen uiteindelijk niet meer bestaan. Halleluja. Amen. Inshallah. Dan komen er twee belangrijke aspecten om de hoek kijken. Als eerst de eenkennigheid van ons onderbewust zijn. Wij vertrouwen degenen uit onze eigen kring, die op ons lijken. En dat vertrouwen neemt al snel af. Het is niet zo dat we bij alligators of aliens beginnen te twijfelen. Dat begint al bij een iets andere huidskleur, iets ander gedrag, iets ander dialect. Er zijn natuurlijk talloze onderzoeken die dit onderbouwen. Wij vertrouwen de ander niet. Als de ander een donkere huidskleur heeft, dan vertrouwt niemand die. Hoe oud is het onderzoek al dat jonge kinderen wordt gevraagd welke pop liever is, de witte of de donkere? Nog altijd kiest elk kind, ongeacht de eigen huidskleur voor de ‘blanke’ pop. Meer recentelijk is het werk van dr. Josh Correll, die onderzoek doet naar racistisch schietgedrag bij Amerikaanse politieagenten. De uitkomsten zijn geen verrassing. Ongeacht de etnische achtergrond van de agent, de kans om een politiekogel te treffen in je leven is gewoonweg groter als je gekleurd bent. Ik begrijp dat het kort door de bocht is Bas, maar dat zal uiteindelijk verdwijnen. Daar ben ik echt van overtuigd. Het wordt een grote meltpot. Dan nog zien we er natuurlijk niet allemaal hetzelfde uit. Neurowetenschapper dr. Jon Freeman heeft duidelijk aangetoond dat we bij het zien van een man of vrouw al direct totaal verschillende oordelen klaar hebben staan in ons onderbewustzijn. Vooroordelen blijven, maar we behoren dan wel tot dezelfde groep. We vertrouwen al millennia op vooroordelen. Het helpt ons snel beslissingen te maken. Daar zitten hiaten in en die zijn te ondervangen. Onderzoek van Peggy Mason met ratten, kleine mensenbreintjes, heeft aangetoond dat niet-gelijke-soorten, elkaar niet helpen in noodsituaties. Simpel gezegd, een bruine rat zal een gevangen zwarte rat niet proberen te bevrijden. Dat doen ze wel als het een andere bruine rat is. Óf wanneer ze al eerder in hun leven hebben samengeleefd met een zwarte rat. 14 dagen leven met een zwarte rat is voor een bruine rat genoeg om voortaan iedere andere zwarte rat, ook die hij niet eerder heeft ontmoet, te helpen. Dus, als we straks allemaal een mensenmoesje zijn, is het ook logisch dat we elkaar opzoeken op deze klein geworden aardkloot. Vrienden, familie, werk. Mocht iemand dan nóg niet helemaal aan de goede kant van je vooroordeel zitten, zal gewenning op den duur die laatste gaten in onze eenkennigheid wegnemen. Het tweede aspect is de bereidheid tot samenwerken. Harari heeft natuurlijk gelijk met zijn historisch perspectief op de groepsgrootte en het daarbinnen samenwerken. Maar we zijn allang niet meer die jagers en verzamelaars van toen. Dat zijn we ook daarvoor heel lang niet geweest. Dat we nu nog altijd moeite hebben met een groep groter dan 150 personen, om een echte verbinding op basis van vertrouwen aan te gaan, geeft aan hoe langzaam ons menszijn meeverandert. Mijn grootste twijfelpunt voor onze toekomst. Ik heb allang niet meer die kinderdroom, dat wereldvrede in het verschiet ligt. Dat kleurtje-moeilijke-achternaamverhaal gaat ook eeuwen kosten. Echt eeuwen. In diezelfde tijd zullen we wennen aan de grotere groep. Zullen we weer met z’n allen plaatsnemen rond Stephen Fry’s geliefde vuur en verhalen delen. Homo Coetus Magnus. Samenwerking is genetisch bepaald. Nu wil ik niet alles onderbouwen met wetenschap, ik snap wel wat Marylinne Robinson bedoelt, hoewel ik er niet teveel waarde aan hecht eerlijk gezegd, maar wetenschap is vaak voor mij wel een startpunt. Hoe daarmee te werken en invulling aan te geven is aan de filosofie. Ik neem je nog één keer mee terug in de tijd, iets voor mijn geboorte. Toen we nog een volk waren en vanaf daar zijn gaan uitwaaieren over de wereld. De volkeren die niet zo ver zijn getrokken én de volkeren die juist ver van het Afrikaanse af zijn gegaan, zijn genetisch minder aangelegd tot samenwerking. Het midden, dat is een vrij flinke club, heeft daar van nature redelijke aanleg toe. Er is tal van kritiek op de gen- en neurowetenschap, ik weet het, maar voor het kleurtjespincipe maakt dat niet heel veel uit. Straks is alles gemengd. Zijn we een beetje uitgerust voor samenwerking. Herkennen we bijna iedereen als dezelfde groep en is er herkenning van alles dat anders is. Kortom; vrijheid, gelijkheid, broederschap, vreugde, rijkdom en bovenal liefde. We kunnen ons geluk niet op straks.
Blijf nog heel even liggen Bas, je bent bijna van me af. Ik voel dat je Onbehagen 15 en 16 nu ook al in de pen hebt, om mijn eindeloos vertrouwen kapot te schrijven. Er zijn zoveel gebeurtenissen die we niet in de hand hebben of waar we geen rekenschap van willen geven in een steeds individuelere wereld, dat het gegarandeerd misgaat. Dat we ons eigen geluk en onze eigen lust prevaleren boven de samenleving en het sociaal contract. Het is niet zo. Het is niet waar. Dat ligt allemaal besloten in het tweede principe. Misschien heb je er wel eens van gehoord, het realiteitsprincipe. Het komt uit Das Unbehagen in der Kultur, van Sigmund Freud. Hij schreef het in 1930, maar nog actueel als maar kan zijn. Er zijn ondertussen tal van reflecties en uitbreidingen op verschenen. Ik heb toevallig een leuk recent Nederlandstalig werkje liggen. Niet te dik, leest lekker weg op de sofa. Als je het een keer wilt lenen…. We kunnen nu eindeloze discussie hebben wat ten grond slag ligt aan de correctie door het realiteitsprincipe, omdat we elkaar het beste gunnen, of omdat dat het handigst voor ons eigen bestaan is, maar laten we dat niet doen. Ik kan namelijk al bijna beter een belletje plegen naar Prometheus, dan deze brief nog naar jou sturen. Die correctie vindt telkens plaats. Kijk maar naar je eigen Onbehagen. Er spelen nog steeds Charlie Hebdo-praktijken in media en op scholen, er volgt telkens een correctie. Trump is gecorrigeerd, het geweld in het Capitool is gecorrigeerd. De Brexit is net afgerond en laten we wel zijn, wat is het nu geworden? Engeland zit niet meer in de EU, maar wel met 2000 pagina’s contract vast aan diezelfde EU. Vissers hier ontevreden, burgers daar ontevreden. Dat gaat weer gecorrigeerd. They say tomato, we say tomato en daar moet dan wettelijke regelgeving voor pesticiden en invoerrechten bijkomen. Zuckerberg zit meer in de rechtbank dan op Facebook. Zijn personeel neemt afscheid en legt vervolgens het hele traject naar online verslaving uit in The Social Dillema. Met collega’s van Google, Amazon en andere techvrienden. Continu correcties. Het zijn kleine correcties op kleine uitspattingen van krachten en machten die ons het gevoel van Onbehagen geven. Zodra die uitspattingen groot zijn, is de correctie ook groot. Ik moest tijdens het lezen van Onbehagen steeds vaker denken aan Plato’s uitleg van het verloop van staatsvormen. Democratie dat altijd weer uitloopt op tirannie. Alle door jou aangevoerde wetenschappers en denkers tonen en onderstrepen waarom het nu misgaat. Dat jouw wereldbeeld dan somber kleurt is logisch. Ze namen mij daarin ook mee. Jij nam mij daarin mee. Alles bij elkaar opgeteld, kwam ik tot de conclusie dat we weer eens aan de vooravond staan van Plato’s tirannie. Zoals dat ook was bij de twee wereldoorlogen in de vorige eeuw. Met dat in het achterhoofd kun je niet anders concluderen dan dat al het onheil wat er nu in de lucht hangt, slechts een voorbode is van wat ons nog te wachten staat. Tirannie zal zich over ons uitstorten. Daarna komt gewoon dat realiteitsprincipe weer in beeld. Bas, dat prachtige wereldbeeld waarmee je bent opgegroeid, komt ook voort uit een reactie op gebeurtenissen 20 jaar daarvoor. Van krankzinnige aard. Daarom was de correctie ook zo groot. Daarom was gelijkheid zo belangrijk in Zwanenburg. Dat nooit weer. Ik hoop niet dat het weer zover uit de hand hoeft te lopen, maar de geschiedenis leert dat de mensheid niet veel verder terugkijkt dan 150 jaar. Dus ja, zoiets zal wel weer gebeuren. Ik zie Jack Ma of Donald Trump de troepen niet leiden, maar het gaat mis. Ik denk niet dat de wereld schreeuwt om morele werkelijkheid. Er is op dit moment zelfs geen morele werkelijkheid buiten het individu lijkt het soms wel. Als dat immoreel uit de hand loopt, dan schreeuwt de wereld pas. De omgeving doet uiteindelijk altijd ter zake. Hoe harder het uit de hand loopt, des te harder ze schreeuwt. Trump, Brexit, #blm, #metoo, Covid, het is nog niet genoeg gebulder en geschreeuw kennelijk, want de grote correctie blijft nog uit. Er wordt nog heel wat onbehagen over ons uitgestort de komende tijd, heb ik zo het vermoeden.
Ondertussen zitten we in de vierde crisis sinds mijn geboorte. Ik ben veel beter in mijn werk geworden, een leukere collega, een grotere inspiratie. Hoop ik. Toch gaat het een stuk minder makkelijk als in het begin van mijn arbeidsbestaan. Zo fantastisch was ik kennelijk niet, we hadden de tijd gewoon mee. We zijn echt gaan geloven dat we allemaal koning zijn, maar nog erger, dat we de ander niet nodig hebben. En dat gelijk krijgen we bevestigd waar we ook maar willen. Dat had Sartre wel aardig in de gaten. En Sundar Pichai. Nu, in deze wereld vol onbehagen en mondkapjes, blijkt maar weer dat je als individu beperkte speelruimte hebt in een maatschappij vol verwachtingen, eisen en structuren. Grond voor Onbehagen zal er altijd blijven. Het realiteitsprincipe ook. Steeds dichter komen we bij de vrijheid, de gelijkheid en dat broederschap. Kleine stapjes, grote misstanden, flinke correctie en weer een klein stapje vooruit. Wat nodig is en blijft, voordat we weer met elkaar rond het kampvuur zitten en verhalen delen, is dat de criticasters van onze samenleving tot ons blijven spreken. Hun vragen blijven stellen. Er is altijd wel een politicus te vinden die de hele belastingdienst overhoop haalt. Er is altijd wel een journalist die de nieuwe leugens van Halbe Zijlstra blootlegt in een verslag van Zembla. Er is altijd wel een columnist die kritische noten naar de maatschappij blijft werpen, waar je als lezer onderbuikkramp van krijgt. Ik kan even zo snel niet op een naam komen. Je kunt ze de mond snoeren, er komt altijd weer een tegenbeweging. Altijd weer een correctie. Omdat het realiteitsprincipe ons behoedt voor een zooitje ongeregeld op deze planeet. Het corrigeert niet omdat we daar beter van worden, maar omdat we daarmee slechter voorkomen. Ik heb geen afslag gemist. Ik was op ramkoers met onze tijd mee en heb geen afslag voorbij zien komen. Jij hebt het even voor me stilgezet. Even is vaak net lang genoeg. Vanaf nu ben ik met grotere betrokkenheid op weg naar een grote groep van mondiaal samenzijn en waar rare excessen door Freud weer worden teruggefloten. We zijn nog altijd onderweg. Met horten en stoten, maar onderweg. Ogen, oren en hart weer open.
Het enige punt van twijfel dat ik in deze zelf wil aansnijden, is de snelheid van wetenschap en techniek. Vertrouwend op moeilijke achternamen en het realiteitsprincipe komt het allemaal goed. Dat heb ik je net allemaal laten zien. Dat kost echter tijd, dat zien we continu gebeuren in de geschiedenis. Het besef dat slavernij niet de beste methode was om medemensen te behandelen, het besluit tot afschaffing en het daadwerkelijke moment dat er van de oude slavernij geen sprake meer was, beslaat een lange periode. Elk voorbeeld ten spijt, het duurt allemaal eindeloos. Voordat we een keertje rechtop gingen lopen, man. Dus het duurt, terwijl wetenschap en techniek als razenden voortdenderen. Als wij The Social Dilemma nog aan het zoeken zijn op Netflix, heeft TikTok al de volgende algoritmeverslaving in je systeem zitten. Onder je huid. Dat punt van twijfel wil ik bij jou neerleggen. Ik wil je tenslotte niet al je onbehagen ontnemen. In 1930 ging de wereld snel, de wetenschap ongekend. Bijna honderd jaar later lijkt de wereld van toen een prachttheater vol verwondering die in slowmotion aan het publiek werd getoond. Is het realiteitsprincipe opgewassen tegen de snelheid van de 21e eeuw?
Het kleurtjesprincipe van Remco Rhee zal gestalte krijgen in de komende eeuwen. Als Freud ons niet loslaat, dan beloof ik je Bas, wordt de wereld net zo mooi als je toen dacht, daar onder de rook van de Hoogovens. Of Amsterdam. Beetje afhankelijk van de wind. Ook nu loopt er een Basje in Zwanenburg en een Remcootje in Schalkwijk. Die geen idee hebben wat ‘stop the steal is’, of hoe je boreale uilen van Minerva moet serveren. Op zoek naar een nieuwe mythe. Die van een globale samenleving misschien. Ik weet zeker dat zij nu ook vol vertrouwen naar de toekomst kijken. Ze hebben gelijk. Om met de wijze woorden van een Haarlems denker af te sluiten: Het komt allemaal heus wel weer goed. – B. Kaandorp
Hopend een beetje vrolijke kleur te hebben kunnen aanbrengen in je wereldbeeld, met zeer gerespecteerde groet,
Remco
PS Wat raad je aan? Leugen en waarheid? Doen? Of lig ik dan straks weer dagen murw op de chaise longue van m’n eigen gemekker?
Nawoord
27 januari 2021
Nou Bas, mijn brief gaat steeds meer op jouw Onbehagen lijken. Ik heb nu ook een nawoord. Veertig jaar na het verschijnen van de artikelen in de Panorama stond Haarlem Schalkwijk weer in de schijnwerpers van de landelijke media. Inderdaad in een illuster rijtje. Osdorp, Geleen en ga zo maar door. Op Facebook plaats ik dat Rutte gelijk heeft en dat deze rellen niets met Corona te maken hebben. Dan blijkt zo’n opmerking de halve samenleving digitaal te splijten. ZE MOETEN GESTRAFT! Of juist duimpjes op mijn kleine meninkje. Ik kon de exacte woorden niet vinden. Het zijn andere jongens, andere achtergrond, andere generatie. Ik voel ze. Ik voel die buik van ze. Misschien dat ik vijfentwintig jaar geleden daartussen had gestaan. Misschien wil ik het daarom wel duiden en oplossen. Ik werd er weer verdrietig van. De afgelopen dagen heb ik zo getwijfeld aan mijn brief die ik je stuurde. Opeens stort alles om je heen in elkaar. Lijkt de woede niet meer te beteugelen. De geest is uit de fles, hoor je al dagen. Maak ik me er dan toch te makkelijk van af? Gaan we dan toch nu beetje bij beetje, stap voor stap naar een systeem dat zichzelf als groep laat opvreten door het gelijk en ongelijk van het individu? Gedreven door Onbehagen. Niet door een avondklok, niet door mondkapjes. De meesten zelfs niet door gratis sigaretten van de Jumbo. In Schalkwijk de Lidl. Gedreven door Onbehagen. Dat maakt dat mijn brief nog geldt. In ieder geval voor mij. Ik schrijf daar zelf al dat we aan de vooravond staan. Deze beelden zijn nog niets. Er zit nog zoveel ongerief. Onbehagen. Het gaat mis. En het komt goed. Zolang de criticasters van onze samenleving ons er maar bijhouden. Ik heb het allemaal geschreven. Toen zat je daar gisteravond aan tafel bij M. Met de uitleg dat deze rellen vragen om ‘law and order’, maar dat het misschien toch verstandiger is om ook te kijken naar de onderliggende problematiek. Niet alleen maar veroordelen zoals de demissionair premier zei, maar ook luisteren. Kijken. Praten en werken met de samenleving. Dat onbehagen wegnemen. Tuig vind ik het misschien niet eens. Asociaal volk. Dat wel. Het moet bestraft. Gecorrigeerd. Laat ik het zo zeggen, ik voel papa Aboutaleb meer dan rijwijlkoning Rutte. Dank je wel maar weer Bas, ik twijfel niet meer aan mijn brief. Nu even niet. Een verklaring voor iets is geen excuus voor iets. Dat wordt nog wel eens verward. Misschien is het toch handig te kijken wat er speelt in een samenleving om te voorkomen dat je over een paar weken weer dezelfde toestanden hebt.Begrijpen is niet vergoelijken. Dat zijn de exacte woorden.
Onbehagen in een notendop
Voor de essayreeks Nieuw Licht is Bas Heijne gevraagd een ‘nieuw licht’ te werpen op Sigmund Freuds ‘Das Unbehagen in der Kultur’. Een werk waar Freud ingaat op de innerlijke drijfveren van de mens en de wrijving die dat met zich meebrengt in een samenleving. De vrijheid van het individu tegenover de verplichtingen van een sociaal contract. Wetenschap die onze lekenpet te boven gaat, maar wel over ons beslist. Freud als fervent aanhanger van de Verlichting gelooft in de drie grote principes. Vrijheid, gelijkheid en broederschap. ‘Das Unbehagen in der Kultur’ is een werk uit 1930. Nietszche’s God is al lang begraven en Freud ziet de wereld om zich heen steeds verder individualiseren. Allemaal op zoek naar het eigen geluk. Allemaal gedreven door lust. Het enige wat zorgt voor een beetje beschaving is het door Freud benoemde realiteitsprincipe. Geluk bestaat uit het ervaren en voelen van geluk, maar ook uit het ontwijken van de onaangename dingen in het leven. Dat wil nog wel eens botsen. Als een ieder voor zijn geluk streeft, gaat dat voor zo goed als een ieder ook weer nare consequenties hebben. Zo ontstaan de regels in ons sociaal contract. Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. Dat was 1930. Bas Heijne wordt geboren in 1960, onder de rook van Amsterdam. Of de Hoogovens, een beetje afhankelijk van de wind. Zwanenburg. Het neergedaalde stof uit de puinen van de Tweede Wereldoorlog had nog niet lang geleden plaatsgemaakt voor vorst aan de grond van de Koude Oorlog. De Berlijnse Muur moest nog gebouwd. Zwanenburg is gemoedelijk. Bas kreeg nog niet veel mee van de dreigingen die op de zwart-wit televisies van toen te zien waren. Diezelfde principes van de Verlichting gingen er ook in huize Heijne met de paplepel in. In heel Zwanenburg. In heel Nederland. Sterker nog, de hele wereld zo’n beetje. Zeker in het Europa van de wederopbouw staan vrijheid, gelijkheid en broederschap centraal. Die vrijheid waren ze net 5 jaar kwijt geweest. Beroofd door ongelijkheid. Scheuren in het broederschap. Dat nooit weer. Met een groot vertrouwen dat het allemaal goedkomt in de toekomst, dat iedereen gelijk is en dat we allemaal samen gelukkig gaan worden, groeit Bas op in de verzorgingsstaat Nederland. Bas neemt je in Onbehagen mee naar 7 januari 2015. De aanslag op de redactie van Charlie Hebdo. Bas is in de buurt en staat niet veel later op een totaal verlaten plek des onheils. Geen daders, geen slachtoffers. De politie is er, de media nog niet. De buurtbewoners gaan verder met hun boodschappen. #jesuischarlie moet nog worden geboren. Die dag verandert er iets in de denker Heijne. Hoewel in de loop der jaren het mensbeeld van Bas donkergekleurd is geraakt, is het beschavingsideaal altijd blijven bestaan. We zijn op de goede weg. Bas begint zich vanaf die dag te realiseren dat we wellicht op de goede weg waren, maar dat zijn wereldbeeld zich toch drastisch heeft aangepast. De wereld zelf is ook veranderd. Het onderzoek wat daarop volgt is een keihard confronterend naakt van deze tijd. Het mislukken van de Europese Unie en daarmee het verdwijnen van onze gezamenlijke mythe. Het drijfzand dat onze volkeren moest binden. De wetenschap die steeds beter kan duiden wie en wat we nou eigenlijk als mens zijn. Emoties die tegenwoordig te duiden zijn in het brein. Afgezet tegen de gevoelens in de onderbuik en rest van het lichaam. Een vooruitgang die door alles en iedereen wordt ingezet. En zo wordt wetenschap een instrument om de burger, de consument, de kiezer en de hele goegemeente te nudgen. Niks individu. Exploiteren die massa. Big Data, privacykwesties van de overheid, fakenews. Populisme. Polarisatie. Steeds meer het gevoel dat we zelf geen grip meer hebben. Niet op de wereld, niet op het leven. Zelfs niet op onze eigen wereld en ons eigen leven. Dat we lijdend voorwerp worden in het verhaal van een ander. Op zoek naar ons eigen geluk en ons eigen gelijk is er op zo’n moment in tijd niet veel meer nodig dan een verkeerde cartoon op je cover of een raaskallende leider van de wereld om de volgende razernij te ontketenen. Het enige wat nog moet gebeuren is het opheffen van het realiteitsprincipe. Zolang de Big Data zorgen dat jij in je eigen bubbel blijft, gevuld met het fakenews dat jij nodig hebt, is alle realiteit verdwenen. Alternative facts, wie had daar nou van gehoord in het Zwanenburg van 1960 of het Haarlem van 1977. Waar de gewone wereld zich allang verplaatst heeft naar de digitale snelwegen, is nu ook het fakenews van internet doorgedrongen tot de straten, vergaderkamers en politieke arena’s in onze samenleving. De moderne wereld omgedraaid. Niet alleen in Amerika. Extreem-rechts is overal. Het gedachtegoed van IS is qua locatie ook niet beperkt tot het kalifaat. Het onbehagen van Sigmund Freud is momenteel sterker dan in 1930. Onbehagen van Bas Heijne.
Rheedeneren
Ik vind er iets van
Het is een prachtessay. In nog geen 100 pagina’s ben ik boos geweest, verbaasd geweest en heb ik gehuild. Het heeft me dagen in twijfel achtergelaten. Had ik dan geen gelijk, zaten ze er toen al helemaal naast? Het komt toch uiteindelijk goed? Omdat we dat willen, of omdat het realiteitsprincipe dat van ons verlangt, maar op naar de vrijheid en gelijkheid allemaal! Heel even dacht ik voor het eerst dat het tij onomkeerbaar was. Dat is natuurlijk niet zo. Op ieder exces volgt een correctie. Vaak te laat, maar het gebeurt. Altijd miniem, maar we zijn onderweg. Harari legt uit waarom het steeds lastiger is je verbonden te voelen met een gemeenschap. Er zijn weinig gedeelde mythes meer, zoals religie, en onze samenstellingen worden te groot. We zijn gewend te leven in groepen van 150 personen. Jagers en verzamelaars. Dat zit nog altijd in onze genen. Harari heeft gelijk. Voordat we echter in groepen van 150 personen werkten, was dat eeuwenlang anders. Kleinere samenstellingen. Het is ook al even geleden dat onze steden van die proporties waren. Ook dit zal veranderen. We zullen ons verbonden gaan voelen met een grotere groep. Het duurt alleen eeuwen.
Bas heeft gelijk dat hij de bril van Verlichting even afzet om te zien of zijn beeld nog helder is. Zolang hij ons broederschap als doel niet uit het oog verliest, komt het allemaal goed. Idem vrijheid en gelijkheid uiteraard. Dat ligt deels ook in onze eigen handen, heb ik geleerd van Bas Heijne’s Onbehagen. Een klein beetje meer oog en oor voor elkaars verhaal. Al was het uit zelfbehoud van toekomst en gemeenschap. Ik denk dat er ook nu een klein Basje ergens in Zwanenburg rondloopt, die vol vertrouwen naar de toekomst kijkt. Helemaal niet weet wat ‘stop the steal is’, of hoe je boreale uilen van Minerva moet serveren. Op zoek naar een nieuwe mythe. Die van een globale samenleving misschien. Ik dank Bas voor een frisse klap in het gezicht, een moment om mezelf weer af te vragen waar ik eigenlijk sta. Ik houd me vast aan Basje.
Op 8 oktober 2020 verscheen de 13e druk van Onbehagen. Volgens uitgeverij Prometheus een volledig herziene en sterk uitgebreide editie. Dat is niet de eerste keer. Sinds het vertrekpunt op 17 januari 2015, de aanslag bij Charlie Hebdo, is er meer gebeurd in onze wereld wat Bas zijn beeld heeft veranderd. Het essay en met name het nawoord is in 13 edities sterk bij de actualiteit gehouden. Hoewel je in eerste instantie denkt dat Bas achter het nieuws aanschrijft, kun je beter concluderen dat Heijne zijn scherpe aannames en feilloze gevoel voor tijdgeest bevestigd worden in de gebeurtenissen om ons heen. Wie Onbehagen goed leest kan het nieuws van morgen op Zwanenburgse klompen aanvoelen. In 2018 kreeg Bas de mogelijkheid de 4-delige documentaireserie Onbehagen te maken bij Human/VPRO. Een verlengstuk waar Heijne op zoek gaat naar wat er is gebeurd met de principes van de Verlichting en of deze nog iets betekenen in ons dagelijks leven. Waar staan we en waar gaan we heen. In de chaos van nu gaat Bas Heijne op zoek hoe het gesteld is met onze vrijheden. Of we al een stuk gelijker zijn en of we ook zo behandeld worden. Zijn we nog bro’s, of is het alleen maar straattaal uit vervlogen tijden. Bas laat schrijvers en wetenschap de dynamiek van de buitenwereld beschrijven en duiden, terwijl hij ondertussen midden door diezelfde buitenwereld dendert en het ene confronterende voorbeeld na het andere voorschotelt. We zijn misschien van God los, totale barbarij is het nog niet. Bas ziet het somber in en daar is alle reden toe. Toch blijft de optimist Heijne ook mogelijkheden zien. Dat zal niet vanzelf gaan. We zullen bewust moeten zijn van onszelf en van de wereld om ons heen. Waar we toe in staat zijn. De goede dingen, maar vooral bewust van de minder goede kanten die overal op de loer liggen en ons in bedenkelijke richtingen duwen. Het oceanisch verlangen waar Freud zelf ook geen heilbad in zag, zullen we wellicht nooit ervaren. Misschien is the promissed land niet meer dan pootjebaden in de poel van de moderne Verlichting. Denk niet dat ik m’n broekspijpen al opheis, maar we zijn onderweg. Aan ons de keus.
2015
Aanslag Charlie Hebdo
Op 7 januari leert heel de wereld het Frans satirisch weekblad Charlie Hebdo kennen. Een verschrikkelijke aanslag door de broers Kouachi naar aanleiding van een spotprent op de cover, van de profeet Mohamed. Langzaam begint het besef zich bij Heijne aan te dringen dat zijn mensbeeld verandert. Dat de wereld is veranderd. Vertrekpunt voor het essay Onbehagen.
2015
Trump stelt zich kandidaat voor het presidentschap
Donald J. Trump kondigt zijn kandidatuur voor het presidentschap van Amerika aan. In zijn speech noemde hij Mexicaanse immigranten verkrachters en drugsdealers. Er is direct veel ophef. Ophef die tot op de dag van vandaag actueel is gebleven. Urgent is geworden. Begin 2015 woont Bas Heijne een rally bij van Trumps campagne. Het zijn de primaries, de Republikeinen moeten hun presidentskandidaat nog kiezen. Daar ziet hij hoe gemakkelijk het realiteitsprincipe wordt weggenomen. Wordt ontkend. De grote leider lost ter plekke alles op. Drugs, verkrachters, werkeloosheid. Bouw een muur die Mexico betaalt. Build that wall is in die tijd waarschijnlijk meer gescandeerd dan #jesuischarlie.
2016
1e druk Onbehagen
De eerste druk van het essay Onbehagen. Het werk wordt direct goed ontvangen en ronduit geprezen. Het zal een essay-in-progress blijken. De komende jaren valt er nog veel Onbehagen te beleven. En te bevroeden.
2016
Brexit
Het Verenigd Koninkrijk verlaat de Europese Unie. 52 procent van de Britten stemt voor een Brexit. Premier Cameron maakt zijn aftreden bekend. Scheuren in de Europese mythe. Het toont een breedgedragen gevoel van bezetting door de Europese Unie. Men is geen baas meer over het eigen land, de eigen wetten en het kost allemaal bakken geld. Dat Wales voor de Brexit stemt, terwijl dat een van de grote subsidievangers is geweest, tekent de afstand tussen de werkelijkheid en een kennelijke waarheid. Aangewakkerd door campagnes en marketing. De ‘Leave-campagne’ huurde op het laatste moment een Amerikaans reclameadviesbureau in dat werkt met het mantra Facts don’t work. Mensen zijn niet te overtuigen met feiten in een wereld die steeds groter en ongrijpbaarder wordt. De emotie is eenvoudiger te voeden en te sturen. Zo worden feiten het arrogante verweer van de bovenlaag. Zo kan het voelen als de juiste snaren worden bespeeld. De mens als instrument.
2017
Trump president van Amerika
Donald J. Trump is eind 2016 gekozen tot 45e president van Amerika. Als Bas Heijne sinds dit decennium de kritisch schrijvende koning is van het Onbehagen, dan is Donald Trump de blatende president die dit onbehagen handen en voeten geeft. Waar iedereen van tevoren zei dat het allemaal wel zal meevallen, mocht Trump echt president worden, is nu het moment aangekomen om te zien wat daarvan juist is. We hebben 4 bijzondere jaren voor de boeg als het op Amerikaans onbehagen en leiderschap aankomt.
2018
Onbehagen de documentaire
Columnist Bas Heijne vraagt zich af waarom mensen zich in de ‘post truth’ wereld zo makkelijk om de tuin laten leiden. Wat maakt de nationalistische oneliners van conservatieve leiders zo aantrekkelijk? Wat voedt het gevoel van onbehagen en verdeeldheid? In deze vierdelige serie onderzoekt Heijne waarom de idealen van onze beschaving: vrijheid, gelijkheid en broederschap, steeds verder onder druk komen te staan. Gesprekken met denkers, historici en wetenschappers en de inzet van bijzonder archiefmateriaal staan in dienst van Heijnes betoog. Een greep uit de sprekers: primatoloog en bioloog Robert Sapolsky; schrijver David van Reybrouck; Charlie Hebdo journaliste Zineb el Rhazoui; historicus Anne Applebaum; antropoloog en jihadisten kenner Scott Atran.
bron: VPRO
2020
Covid-19
Ergens begin 2020, ergens in een dorp in China breekt het Sars Covid-2 virus uit. Een pandemie niet gekend in de laatste tig jaar. Een pandemie die laat zien hoe nietig wij zijn als mens tegen de natuur. Tegen onze omgeving. Alle moderne hulpmiddelen en moderne democratie ten spijt. In een jaar tijd miljoenen doden wereldwijd. Wereldleiders die elkaar de maat nemen over getroffen maatregelen. Vaccins die gelijkmatig verdeeld worden, binnen Europa bijvoorbeeld. Afrika is een jaar of wat later aan de beurt. Kan me voorstellen dat daar ook het nodige onbehagen broeit.
2020
Trump verliest herverkiezing
Nog niet eerder gingen zoveel Amerikanen naar de stembus. 4 miljoen meer stemmen voor Donald Trump dan in 2016. Toch verliest Donald Trump het 46e presidentschap van Amerika. Zowel de publieksstem als de stemmen van de kiesmannen gaan naar Joe R. Biden jr. Een 78-jarige rooms-katholieke democraat die onder president Barack Obama nog vice-president was. Donald Trump heeft wekenlang de uitslag van de verkiezingen ontkent en nog altijd houdt hij vast aan zijn ‘stop the steal’. Er is volgens Trump gefraudeerd met de stemmen. Ruim 60 rechtszaken heeft hij hierover gevoerd en zo goed als alles verloren. Media die Trump wekenlang een platform geven zijn boodschappen te spuien, maken het mogelijk dat een reeds aanwezig onbehagen zich niet langer laat vangen door onderbuikgevoelens. Amerika staat 6 januari 2021 wereldwijd in de schijnwerpers wanneer ‘The Capitol’ wordt bestormd door Trump-aanhangers die gerechtigheid eisen. In de dagen daarna moet Trump schoorvoetend en onder druk aangeven dat dit on-Amerikaans is. Een deel van het Amerikaans onbehagen is los, onbeteugeld. Dat heeft Trump in ieder geval bereikt in 4 jaar.
2020
13e druk Onbehagen
In 5 jaar tijd herschrijft Bas Heijne zijn essay Onbehagen met regelmaat. Niet vanwege de onvolledigheid van het werk, maar de grote gebeurtenissen om ons heen in de afgelopen jaren bevestigen Heijne’s conclusies en wijzen zelfs op ontwikkelingen naar onontgonnen terrein. Nieuw onbehagen. De 13e druk neemt in het nawoord ruim tijd voor de Brexit, Covid-19 en Trumps presidentiële carrière.
2020
UK treedt uit de EU
Na een langdurig Brexit-proces van vergaderingen, verwerpingen en eindeloze toenaderingen zijn de EU en het VK eruit. De VK is eruit. Dezelfde dag nemen de rijen vrachtwagens aan beide zijden van de grens immense proporties aan. Zijn er geluiden van onvrede in de Nederlandse visserij en houdt men aan de andere kant van het water, het hart vast over Ierland en Schotland. De Engelsen zijn bevrijd van het onbehagen opgelegd door Brussel en Straatsburg. Alle ruimte voor een nieuw onwelgevallig en beperkend gevoel van buitenaf. Onbehagen, het houdt niet op. Niet vanzelf.
2021
President Joe R. Biden jr. begint
Op 20 januari 2021 is de inauguratie van de 46e president van Amerika. Bij het betreden van het Witte Huis liggen er 17 presidentiële decreten voor hem klaar. Voorbereid in de maanden voorafgaand aan deze dag. In 24 uur is Amerika terug in het Klimaatakkoord van Parijs, terug in de WHO en komt er een mondkapjesplicht in federale gebouwen. Ook is er een einde aan de noodtoestand gemaakt, welke geld vrijmaakte voor Trumps beruchte muur op de grens van Mexico. Een totaal nieuw geluid ten opzichte van de afgelopen 4 jaar USA. Biden wil uniten. Of hij het onbehagen kan wegnemen, valt te bezien. We zullen het ongetwijfeld kunnen lezen in de 23e druk Onbehagen van Bas Heijne in 2025. Ik kijk er naar uit. Tot die tijd wens ik u veel plezier met uw onderbuik. Geniet van uw oren, ogen en mond. Deel weer eens een verhaal met elkaar. Als je Onbehagen uit hebt natuurlijk.
Onbehagen in beeld
HUMAN & VPRO
In deze vierdelige serie onderzoekt schrijver en columnist Bas Heijne waarom de idealen van onze beschaving steeds verder onder druk komen te staan.
Al een kleine 20 jaar neemt Bas Heijne mij bij tijd en wijle aan de hand in zijn columns en essays. Verfrissende inzichten, lichte overpeinzingen, scherpe draaien om de oren en soms een pijnlijke klap in het gezicht. Bas staat in mijn ogen al die tijd stevig met zijn voeten in de aarde en de modder van onze samenleving, terwijl de grond rondom zijn voeten volledig is weggevaagd. Elke keer opnieuw kijk je mee door Heijne zijn nieuwsgierige ogen en neemt hij je mee in zijn eigen verwondering om je vervolgens te laten zitten met de vraag wat je hier nou zelf weer mee moet. Versleten voor rechts, links, progressief en conservatief. De laatste jaren gaan de kwalificaties juist over zijn kwaliteit van denken en schrijven. Nederlands beste tijdgeestfluisteraar (Filosofie Magazine) schrijft als een denker en denkt als een schrijver (Juryrapport P.C. Hooft-prijs 2017). De maatschappij is veranderd, de achtergrond waar Bas zijn schrijven op loslaat. Bas is niet veranderd, hij was dat allemaal altijd al.
Bas J. Heijne online
“Als je opgesloten raakt in je eigen belevingswereld en niet langer erkent dat er een wereld buiten jouw hoofd bestaat waar je rekening met anderen moet houden, dan ben je al snel permanent woedend.”
In 1983 debuteerde hij als schrijver met de roman Laatste woorden.[1] Hij schreef tussen 1984 en 1990 reisverhalen voor het tijdschrift De Tijd en daarna tot en met 1992 voor HP/De Tijd. Een deel van deze verhalen werd later gebundeld in Vreemde reis.
Zijn tweede roman, Suez, verscheen in 1992. Heijne is sinds 1991 als essayist verbonden aan NRC Handelsblad, de krant waarvoor hij van 2001 tot 2018 ook iedere week een column verzorgde.[3] Zijn essaybundelDe wijde wereld werd genomineerd voor de AKO Literatuurprijs.
Hij heeft werk vertaald van Evelyn Waugh, E.M. Forster en Joseph Conrad. In 2003 heeft hij het toneelstuk Van Gogh geschreven dat werd gespeeld door ZT Hollandia. In 2005 sprak Heijne de jaarlijkse Mosse-lezing uit en ontving hij de Henriette Roland Holst-prijs voor Hollandse toestanden, een verzameling columns die hij voor NRC Handelsblad schreef.[1] In 2008 presenteerde Heijne het televisieprogramma Zomergasten van de VPRO.[4] In 2018 maakte Heijne de vierdelige serie Onbehagen (Human en VPRO) waarin hij onderzoekt waarom de idealen van onze beschaving steeds verder onder druk komen te staan.[5]
Couperus
In 2013 hield Heijne de HuizingalezingDe betovering van de wereld over Louis Couperus. In datzelfde jaar verscheen ook een documentaire over Couperus naar een door Heijne geschreven scenario. Eerder had hij al het essay Het gezicht van Louis Couperus (1996) gepubliceerd. In 2014 werd zijn essay Angst en schoonheid. Louis Couperus, de mystiek der zichtbare dingen bekroond met de tweejaarlijkse J. Greshoff-prijs.
P.C. Hooft-prijs
In december 2016 werd Heijne de P.C. Hooft-prijs 2017 toegekend, voor zijn beschouwend proza. De prijs is hem uitgereikt op 18 mei 2017. De jury roemt hem als een "een schrijver met een bijzondere positie als columnist en essayist, die over een enorme verscheidenheid aan actuele onderwerpen en kwesties schrijft. [...] Zijn werk geeft een vernieuwende impuls aan wat literatuur in maatschappelijke zin betekenen kan. [...] Vooral de vorm waarin hij dat doet is bijzonder: hij schrijft als een denker én denkt als een lezer."[6][7]
Bibliografie
1983 - Laatste woorden (roman)
1987 - Vreemde reis (reisverhalen)
1989 - Heilige monsters
1992 - Suez (roman)
1993 - De tien geboden (Verhalen van 10 hedendaagse nederlandstalige schrijvers over een van de Tien Geboden: Bas Heijne, Dirk van Weelden, Tom Lanoye, Leon de Winter, Henk Pröpper, Willem Melchior, Joost Zwagerman, Kristien Hemmerechts, Wanda Reisel en Martin Bril. Ieder voor zich heeft op zijn of haar eigen wijze invulling gegeven aan één gebod. Daardoor is een interessante bundel ontstaan die ondanks de zeer verschillende verhalen een thematisch hechte eenheid vormt. Uit de verhalen wordt duidelijk welke betekenis we volgens de auteurs heden ten dage aan die Bijbelse wetten moeten toekennen. De verdeling van de geboden over de verschillende auteurs staat als in een schaakbord op de omslag vermeld. Door het stemmige kleurgebruik en het enkele accent daarin, toont de bundel in één oogopslag de eenheid die gevormd wordt door de zeer verschillende samenstellende delen)
2003 - Het verloren land. Opmerkingen over Nederland (essays)
2004 - Tafelgesprekken (interviews)
2004 - De werkelijkheid (essays)
2005 - Hollandse toestanden (essays)
2006 - Zang
2006 - Grote vragen; de nieuwe eeuw tussen hoop en vrees (interviews)
2007 - Onredelijkheid (essay)
2008 - Vlees en bloed (alle verhalen)
2010 - Harde liefde. Nederland op zoek naar zichzelf (essays)
2010 - De omgekeerde wereld (essay gebaseerd op de scherpzinnige observaties over Vlaanderen, België en Europa die Paul Magnette publiceerde in de krant De Standaard)
2011 - Moeten wij van elkaar houden? Het populisme ontleed (essay)
2011 - Echt zien, Literatuur in het mediatijdperk (essay)
2012 - De waarheid is een vrouwen andere hedendaagse mythes (De voordrachten zijn hier als essays gebundeld: Jan Baeke over Spontaniteit, Maria Barnas over De authenticiteit van het ik, Maarten Doorman over De elite, Emile Fallaux over De wijsheid van de massa, Ger Groot over Ontmaskering, Bas Heijne over De commentaarcultuur, Joke Hermsen over Permanent online zijn, Piet Meeuse over De natuur, Erik Menkveld over Inspiratie en talent, Barber van de Pol over Perfectie, Bas van Putten over De auto en Maartje Somers over Consumentisme)
2014 - Guy de Maupassant verhalen, een keuze door Bas Heijne (redactie)
2015 - Kleine filosofie van de volmaakte mens (persoonlijke bloemlezing van artikelen geschreven door Slavoj Zizek, John Gray, Michael J. Sandel, Rudiger Safranski, P. Singer, Peter Sloterdijk, Angela Adriaansz, Nick Bostrom)
2015 - Cultuur en media in 2015 (5 essays o.a. Bas Heijne vraagt zich af of er nu het historisch bewustzijn slinkt nog samenhang en binding mogelijk zijn die verder gaan dan de 'cultuur van bevestiging'. Hoe het publiek iets anders voor te zetten dan wat het al kent. Fouad Laroui sluit daarop aan door te wijzen op het misverstand dat een tweede generatie allochtonen specifieke behoeften zou hebben: cultuur van hun land van herkomst. Valerie Frissen roept op, zich niet klakkeloos aan de technologische ontwikkelingen te onderwerpen. Paul Schnabel wijst op de noodzaak van keuzes in de vloed van informatie. Grofweg gaat het om de vraag hoe traditionele culturele instellingen zich in de algehele fragmentering en individualisering kunnen weren.)
2016 - Een waanzinnig gaaf land (essays)
2016 - Onbehagen – nieuw licht op de beschaafde mens (essay)
2016 - Mens of onmens - humanisme in de eenentwintigste eeuw (essay)
2017 - Staat van Nederland,een pleidooi (essay)
2017 - Wereldverbeteraars. Gandhi, King, Mandela - hun erfenis (essay)
