1. Inleiding
“De staat dringt de overmoedigen terug, beschermt de zwakken, verdeelt de risico’s, en stelt zich in het haastig gedrang aan allen tot gids.” Zo kondigde Mark Rutte het aftreden van kabinet Rutte III aan¹. Geleende woorden van de eerste liberale premier die Nederland kende, Pieter Cort van der Linden. Geldig in 1913, geldig in 2021. Er wordt veel verwacht van een overheid en terecht. Met die reden onderzoeken we of het invoeren van een belasting op vleesproducten wel of niet te rechtvaardigen valt.

1. Ministerie van Algemene Zaken, Verklaring van minister-president Mark Rutte over het aftreden van het kabinet, 15 januari 2021, https://www.rijksoverheid.nl/documenten/publicaties/2021/01/15/verklaring-van-minister-president-mark-rutte-over-het-aftreden-van-het-kabinet (geraadpleegd 2 juli 2021)

2. Strategie
Allereerst kijken we met welk doel de belasting op vlees wordt ingezet. Vervolgens kijken we naar de gevolgen die dit heeft, wanneer deze doelen bereikt worden.
Om de uiteindelijke keuze te verantwoorden, zullen we aan de hand van de meest gangbare en toepasselijke methodes binnen de normatieve ethiek kijken of het doorvoeren van de belasting op vleesproducten stand houdt binnen deze methodes. Met het mid-levellen van deze theorieën tonen we niet alleen aan dat de gekozen besluitvorming het juiste is om te doen, het biedt ook argumentatie vanuit divers perspectief. Dat is bij de verantwoording en verdediging sterk ondersteunend.

3. Doel van de belasting
Met de belasting op vleesproductie hebben we twee hoofddoelen voor ogen. Het terugdringen van schade door veeteelt aan klimaat en milieu. Tegelijkertijd is de hoge mate van vleesconsumptie in ons land schadelijk voor de volksgezondheid. Minder vlees en een gevarieerd menu met groente en fruit betekent gezonder en langer leven.
Door het invoeren van deze belasting en het hiermee terugdringen van de grootschalige veeteelt heeft deze maatregel ook een positieve invloed op internationale afspraken, bijvoorbeeld het Klimaatverdrag van Parijs.
De huidige intensieve veeteelt brengt dierenleed met zich mee. Door afname in vleesconsumptie zal er ruimte komen voor andere vormen van boeren, waarbij  dierenwelzijn meer erkend dient te worden ten opzichte van de huidige werkwijze.
Tot slot is er al jaren sprake van een scheve marktwerking door het kunstmatig in stand houden van bedrijven met subsidies. Het invoeren van belasting op vleesproducten is ook het moment om hier goed naar te kijken en een nieuw model van deze tijd voor op te tuigen.

4. Gevolgen
Er zijn negatieve gevolgen bij het invoeren van een belasting op vleesproducten. Daarnaast is er kans op averechtse werking bij het invoeren, wanneer dit niet juist gebeurt.

4.1. Het vlees wordt duur betaald
Vlees wordt duurder. Mensen met een lager inkomen zullen minder vlees kopen. Bij het stimuleren van gezonder eten uit overheidswege komt verantwoordelijkheid kijken. Als wij de burger meer groente en fruit willen laten eten zal dit toegankelijk moeten zijn. Voorlichting over gevarieerd eten en een lager belastingtarief op groente en fruit moeten het minder-vleeseten compenseren.

4.2. Geld kost tijd
De producenten van vlees zien hun product duurder worden, dus minder verkocht. Hoewel de branche ook overtuigd is van een transitie naar een nieuwe werkvorm, is hier tijd voor nodig. De implementatie van dit voorstel zal met financiële stimulans gepaard moeten gaan om de werkwijze aan te passen. Dit wordt betaald vanuit de opbrengsten vleesbelasting en de eerder genoemde herstructurering subsidies.

4.3. Een slimme overheid is op de toekomst voorbereid
Als laatst zijn er nog de belastingdienst en winkeliers die hier niet om gevraagd hebben, maar wel extra werk krijgen. Nieuwe belastingtarieven, producten verdeeld over meer productgroepen. Om partijen aan boord te krijgen en houden is er naast goede voorlichting ook hiervoor een ruime tijd van implementatie nodig.

4.4. Vlexit
Er is aangetoond dat het invoeren van een belasting op vlees alleen zinvol is in Europees verband. Productie en consumptie zullen zich verplaatsen naar elders wanneer dit slechts een landelijke maatregel is. Het is belangrijk te werken in EU-verband met het hernieuwen van het subsidiestelsel. Er zijn meerdere EU-landen die aangeven hier voor te zijn. De belasting op vlees zijn we niet de eerste mee, dus aansluiting vinden en verder uitwerken is een onvermijdelijke vervolgstap.

5. Maatschappelijke impact
De maatregel heeft grote impact op consument, burger, producent en winkelier. Uit overheidswege vindt er bemoeienis plaats met een van onze basisbehoeften: eten. Het eten van vlees is iets wat wij sinds mensenheugenis doen en er gaat geen accuut gevaar gepaard met het eten van vlees. Niet voor de volksgezondheid, niet voor het milieu. Het is dus niet alleen belangrijk om te weten waarom deze belasting wel of niet zou moeten worden ingevoerd, het moet ook te verantwoorden zijn. Te verantwoorden naar politiek, boer en burgerij.

Er heerst momenteel wantrouwen bij een deel van de bevolking ten opzichte van de overheid. Dit wantrouwen is terug te leiden tot het door Freud benoemde Unbehagen in der Kultur. Een overheid die geen zorg draagt wanneer het aankomt op toeslagen en belastingen. Een overheid die allerlei regels en beperkingen oplegt die onze pet soms te boven gaan. Een overheid die ons vrijheid en autonomie afneemt². Uiting hiervan is te zien in de recente avondklokrellen. Omdat het realiteitsprincipe dat het onbehagen in toom moet houden tegenwoordig eenvoudig weg te nemen valt met populisme, fakenews en zogeheten complottheorieën³, is het van groot belang de bevolking uitgebreid voor te lichten.

2. Sigmund Freud, Das Unbehagen in der Kultur, red. Ofd Edition (Norderstedt: Books On Demand, 2018)
3. Bas Heijne, Onbehagen (Amsterdam: Prometheus, 2020)

6. Moreel ethische verantwoording
De af te leggen verantwoording is voornamelijk moreel ethisch van aard. We zullen daarom dit vraagstuk kort langs de meetlat van drie grote thema’s in de ethiek leggen, te weten de zorgethiek, de deugdenethiek en de ‘klassiek’ normatieve ethiek. Op deze wijze distilleren we wat juist is en wat te verantwoorden valt.

6.1. Zorgethiek
Allereerst de zorgethiek, gezien de basisfunctie van de overheid; zorgdragen voor haar burgers.
De zorgethiek concentreert zich op problemen in de praktijk en hoe deze op te lossen. Er wordt dus niet gekeken naar abstracte theorieën of eventuele mogelijkheden. Wat dat betreft is de invoering van belasting op vlees exact dat. Problemen aangaande volksgezondheid en klimaat worden opgelost met het invoeren van deze belasting.
Omdat er niet gekeken wordt naar abstracte theorieën, zijn er binnen de zorgethiek geen vaste regels hoe te handelen in een situatie. Dat dient per situatie bekeken te worden. Uit dit schrijven alleen al blijkt dat hierin alle zorg genomen wordt die denkbaar is. Niet alleen een kloppende wet uitwerken, ook zien en zorgen dat je deze kunt verantwoorden. Naar anderen en naar onszelf.

De zorgethiek kijkt niet per se naar de plichten van een actor. Hoewel er natuurlijk een enorme plicht ligt bij het Rijk als het op zorg aankomt, gaat het in deze ethische leer om de houding van de actor. Deze is open en met de beste intenties. Het is niet de bedoeling om mensen hun stukje vlees af te pakken, of boeren te pesten met nieuwe regels, winkeliers met nieuwe prijzen en de belastingdienst met nieuwe tarieven. Allemaal indirecte gevolgen, die niet vanuit enige intentie voortkomen. De intentie is goed doen voor mens en milieu.

Tot slot is het binnen de zorgethiek belangrijk om relaties goed te houden. Niet alleen in de situatie en het moment zelf, ook behoud van een goede relatie op termijn is belangrijk. Met die reden zouden we vanuit de zorgethiek de belasting op vlees moeten afwijzen. Er zijn teveel partijen waarmee de relatie bekoeld zal worden als de belasting op vlees wordt ingevoerd. Als die partijen elkaar weten te vinden en zich verenigen zou er zelfs maatschappelijke onrust kunnen ontstaan. De enige mogelijkheid om de belasting op vlees te rechtvaardigen binnen de zorgethiek, is de voorwaarde dat er geïnvesteerd wordt in de relaties met betrokken partijen. De burger, de boer, de buurlanden.

6.2. Deugdenethiek
Je mag van een overheid verwachten dat deze deugdelijk handelt. De deugdenethiek is een stroming waar Aristoteles zich al mee bezig hield. Voor Aristoteles was het politieke leven eigenlijk het ultieme goed. Dus al ver voor onze kalendertijd werd er grote waarde gehecht aan een deugdelijk politieke invulling. Het is belangrijk te vermelden dat Aristoteles de mens als een politiek dier zag, dat niet kon bestaan zonder samenleving⁴. En hoewel we tot op de dag van vandaag niet zonder samenleving kunnen, lijkt de mens steeds individualistischer in het leven te staan⁵. Politieke dieren zijn we allerminst. Een keer per vier jaar wellicht. Misschien bij een notitie ‘functie elders’, maar verder niet. Juist deze overtuiging van Aristoteles, die in ieder geval in deze tijd, op deze plek misplaatst is, maakt dat we in de overweging mee moeten nemen dat het volk niet zo betrokken is. Zomaar extra geld ergens voor rekenen, of zomaar nieuwe regels doorduwen zal het volk niet goed opvatten waarschijnlijk. Denk nog even terug aan de avondklokrellen. Net als de zorgethiek wijst de ingehaalde gedachtengang van Aristoteles ons op het belang van een betrokkenheid vanuit de maatschappij.

De deugdenethiek kreeg lange tijd niet of nauwelijks aandacht. Pas sinds de tweede helft van de vorige eeuw zien we de deugd weer een gezaghebbende plek innemen binnen de ethiek en daarom belangrijk ook in deze overwegingen mee te nemen. Er zal een Kamerlid zijn dat vraagt of hier nu wel met oprechte en goede intenties wordt gehandeld, of dat er niet bijvoorbeeld een verborgen Europese agenda of een agenda van de bouwlobby wordt gediend. Nog erger, dat de staatskas wordt gespekt.

De deugdenethiek kijkt niet naar het beoogde doel van een handeling, of de uiteindelijke uitkomst van de handeling, maar wie de handeling doet en met welke morele intentie. Het lijkt lastig om deugd of emotie toe te kennen aan een instituut als de overheid, maar wanneer je de uitgangspositie kent van de beleidsmaker kun je de handeling daartegenover afwegen. Anders gezegd, in een land waar al 10 jaar de liberale wind waait en de verzorgingsstaat al veel langer is verlaten, is een belastingmaatregel doorvoeren met reden ‘gezonder klimaat en volk’ zeker deugdelijk te noemen. Misschien ook bemoeierig, maar zolang de intentie is om goed te doen voor de burger en dat de enige motivatie is, is ook vanuit de deugdenethiek het invoeren van belasting op vleesproducten te rechtvaardigen.

Indirect wijst de deugdenethiek dus ook op het gevaar van verborgen politieke agenda’s. Het is belangrijk dit intern te bespreken wanneer dit argument naar voren wordt gebracht, de deugdenethiek als basis om deze belasting in te voeren. Een briefje onder de arm van een willekeurig verkenner waarop te lezen valt dat deze belasting zo lekker helpt bij het verwezenlijken van politieke klimaatafspraken, of dat het stikstof zo fijn wordt teruggedrongen ten einde meer te kunnen bouwen zal direct averechtse effecten hebben. De deugd moet oprecht en zuiver zijn, zoals deze ethiek voorschrijft.

Noot voor de persvoorlichter: Deugdenethiek als argument niet prominent naar voren schuiven. Het handelen is deugdelijk, maar laten we vooral niet doen of we binnen de deugdenethiek van Nietzsche ‘die Überregierung’ zijn⁶. Er zijn landen binnen de EU ons al voorgegaan met de invoering van een belasting op vleesproducten.

4. Aristoteles, Ethica Nicomachea, vert. Christine Pannier en Jean Verhaeghe (Groningen: Historische Uitgeverij, 1999)
5. Yuval Noah Harari, Homo Deus, vert. Inge Pieters (Z.p.: Thomas Rap, 2019)
6. Friedrich Nietzsche, Zo sprak Zarathoestra, vert. Ria van Hengel, red. Hans Driessen (Nederland: de Arbeiderspers, 2021)

6.3. Klassiek normatieve ethiek; Deontologie vs. Consequentialisme
In de klassiek normatieve ethiek kunnen we twee hoofdlijnen onderscheiden. De consequentialistische leer, die er in basis vanuit gaat dat het juiste wordt bepaald door de uitkomst van een handeling, tegenover de deontologie waarbij uit wordt gegaan van het beoogde doel van de handeling.

6.3.1. Deontologie
Het deontologisch gedachtegoed rechtvaardigt eenvoudig de invoering van een belasting op vlees. Het beoogde doel is een gezonder klimaat en een betere volksgezondheid. En hoewel de indirecte positieve voortvloeisels niet per se in eerste instantie zo bedacht zijn, zijn ze wel voor aanvang van invoering bekend en meegenomen in de overweging. Louter juiste intenties deze belastingmaatregel in te voeren. Ook is er bij de overweging reeds bekend dat er genoemde nadelen kleven aan het invoeren van de belasting op vleesproducten, maar daar is notie van en daar wordt iets aan gedaan. Het beoogde doel is positief en zelfs negatieve consequenties zijn gezien, onderkend en ondervangen. Ook hier geldt het belang van een zekere oprechtheid. Zoals Immanuel Kant, dé deontoloog bij uitstek al zei bij het ontvouwen van zijn Categorisch imperatief: Handel zo, dat de stelregel van uw wil tegelijkertijd altijd als stelregel van een algemene wetgeving kan gelden⁷. Wellicht iets hoffelijker zelfs nog is de wijsheid die Confucius ver voor onze jaartelling al ten toon spreidde en een zelfde aard vertoont: Bejegen je medemens met dezelfde hoffelijkheid, waarmee je een dierbare gast ontvangt. Behandel hem met hetzelfde respect, waarmee het grote offer gebracht wordt. Wat je zelf niet wilt, doe dat ook de ander niet. Dan zal er geen boosheid tegen je zijn – noch in de Staat, noch in je familie⁸. Of zoals we tegenwoordig zelf lekker rijmen: Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook de ander niet. Het mag duidelijk zijn dat niet alleen in de deugdenethiek, maar ook in de deontologische kijk er acht moet worden geslagen op de waarachtigheid van de intentie waarmee het doel bereikt wordt. Mens en dier moeten doel zijn, mogen nooit enkel en alleen middel zijn, aldus de Categorisch imperatief.

7. Immanuel Kant, The groundwerk of the Metaphysics of Moral, vert. Jens Timmermann
(Cambridge: Cambridge University Press, 2010)
8. Confucius, De gesprekken, vert. Kristofer Schipper (Nederland: Atlas Contact, 2018)

6.3.2. Consequentialisme
Waar we tot nu toe binnen diverse grote stromingen van de ethiek vrij eenvoudig het invoeren van een belasting op vleesproducten kunnen rechtvaardigen zal de laatste stroming ons de meeste tegenwerpingen opleveren. Het consequentialisme kijkt naar het uiteindelijk resultaat van een handeling en het is hier van belang breed oog te hebben voor betrokken partijen. De voors en tegens zijn in hoofdstuk 3, 4 en 5 afgewogen, maar hoeveel gewicht er in de schaal wordt gelegd per argument is onduidelijk. Of als we met de woorden van John Stuart Mill spreken, is het moeilijk in te schatten welke uitkomsten we kunnen scharen onder wat hij noemt het hoger en lager genot⁹. “Het credo dat nut of het Grootste Geluk Principe als het fundament van moraliteit aanvaardt, houdt in dat handelingen goed zijn in de mate waarin zij ertoe neigen het geluk te bevorderen, en slecht voor zover ze neigen het omgekeerde van geluk te bewerkstelligen.” Het valt moeilijk in eenheden van geluk te berekenen wat het gewin is bij schadebeperking aan klimaat en milieu, zoals het ook moeilijk in eenheden uit te drukken is hoe ongelukkig een boer wordt bij een veranderende bedrijfscultuur, of de vleesliefhebber met een prijsverhoging van zijn geliefde eten. Zelfs wanneer we naar een hybride vorm zoeken zoals Samuel Scheffler voorstelt¹⁰, waarbij je niet alleen naar de waarde van de uitkomst der handeling kijkt, maar ook de persoonlijke ervaring daarin kunt meenemen – wat maakt mij blij, als rekenmodel – blijft het ondoenlijk hier een onpartijdige formule voor op te stellen. De uitkomst is voor iedere partij anders uitlegbaar. Hoe goed de intenties ook zijn, hoe fraai de resultaten ook uitpakken op bepaalde fronten, er zullen groepen zijn die kunnen zeggen dat het uiteindelijk resultaat slecht is voor hun. Het ultieme voorkeursutilitarisme. Dat klinkt wat kort door de bocht, maar in die situatie geplaatst zullen velen van ons zich er in kunnen vinden. Het mag wel allemaal zo zijn, een beter milieu en betere volksgezondheid, als je dat je boerenbedrijf kost, of die ene keer dat je kunt barbecuen op balkon met het gezin, dan lijkt die belasting niet meer zo rechtmatig. Er zal draagvlak nodig zijn deze maatregel succesvol door te voeren en dus zal er iets gedaan moeten worden voor de groepen waar deze maatregel ook negatieve effecten heeft. Door wie en met welke intentie de belastingmaatregel ook in werking wordt gesteld.

9. John Stuart Mill, Jeremy Bentham, “Utilitarianism” Utilitarianism and Other Essays, red. Alan Ryan (Londen: Penguin Putnam Inc, 1987), 287
10. Samuel Scheffler, The Rejection of Consequentialism, vert. Jens Timmermann (Oxford: Oxford University Press, 1994)

7. Conclusie
Als de vraag is ‘Kan een belasting op vleesproducten worden gerechtvaardigd binnen de ethiek?’, moet het antwoord luiden nee. Er zijn teveel tegenwerpingen. Juist dit moreel ethisch onderzoek laat zien waar de mogelijkheden en openingen liggen. De zorgethiek wijst op het belang van goede communicatie voor het behoud van relaties. De deugdenethiek wijst op de noodzaak van het ontbreken van verborgen agenda’s. Het consequentialisme vraagt om tegemoetkoming van personen, bedrijven en instellingen die hinder en schade ondervinden door deze belastingmaatregel, om zo een nieuw onbehagen in de kiem te smoren. Wanneer deze punten serieus in acht worden genomen en overeenkomstig worden uitgevoerd, kan het invoeren van de belasting op vleesproducten succesvol zijn en de gewenste doelen behalen.

8. Voetnoot voor het individu
Als we de normatieve ethiek willen verdelen in het politiek spectrum van links en rechts, moet beaamd worden dat deze onderbouwing wellicht iets communitaristisch aandoet. Links. Er wordt gezorgd voor klimaat, mens en dier. Voorlichting, belastingverlaging. Positieve vrijheden aangereikt door de overheid ter ondersteuning van een soepele invoering van de belasting op vleesproducten en om eventuele negatieve neveneffecten te ondervangen. Hierbij wordt telkens uitgegaan van het belang van de gemeenschap.
Menig libertarist zal de haren overeind voelen gaan en aanmerken dat er vooral sprake is van aantasting van de negatieve vrijheid van het individu door de overheid. De overheid bemoeit zich met basisbehoeften, voedsel en welvaart.
Het is juist de aantasting van de negatieve vrijheid die aan alle kanten gecompenseerd wordt. Met de verlaging van belasting op groente en fruit, het financieel compenseren van boeren zodat zij autonoom hun keuzes als ondernemer kunnen blijven maken; alles wordt in het werk gesteld om het verlies aan negatieve vrijheid terug te geven in andere negatieve vrijheden. Zo is er dus uiteindelijk geen verlies van negatieve vrijheid en een winst op de positieve vrijheid. Waar communitarisme en libertarisme elkaar vinden. Niet onbelangrijk om dit ter geruststelling mee te nemen bij de gesprekken in een liberaal geleid land.